Poucos libros ocupan un espazo
tan central na historia da literatura como ‘Cien años de soledad’
de Gabriel García Márquez. O texto cumpre medio século dende que
serve de guía para moitos escritores de cara á capacidade de
configurar un espazo narrativo no que a ficción e a realidade
rexistran un épico debate
O 17 DE abril de
2014 falecía Gabriel García Márquez. A súa Aracataca natal, un
pobo do Caribe colombiano, asistíu nos días seguintes a unha morea
de xestos e emocións dos sus veciños sabedores da importancia
daquel xornalista e escritor, no só pola inmortalidade da súa vila,
senón pola configuración dunha nova linguaxe narrativa. Cada unha
daquelas homenaxes tiña sempre unhas convidadas pousadas nas mans
dos seus veciños, un símbolo literario que xurdiu, como tantas
cuestións, da que é a súa gran obra, Cien años de
soledad. "Poco después, cuando el carpintero le tomaba las
medidas para el ataúd, vieron a través de la ventana que estaba
cayendo una llovizna de minúsculas flores amarillas. Cayeron toda la
noche sobre el pueblo en una tormenta silenciosa, y cubrieron los
techos y atascaron las puertas, sofocaron a los animales que
durmieron a la intemperie. Tantas flores cayeron del cielo, que las
calles amanecieron tapizadas de una colcha compacta, y tuvieron que
despejarlas con palas y rastrillos para que pudiera pasar el
entierro", este fragmento escrito despois da morte de José
Arcadio Buendía, fixo destas flores amarelas un símbolo da súa
escrita que o propio autor adoptou como un amuleto fronte á vida:
"Mientras haya flores amarillas nada malo puede ocurrirme".
Tres anos despois da
morte de Gabo, e cando se van cumprir cincuenta da publicación
de Cien años de soledad, esas flores amarelas aínda caen
sobre Macondo. O territorio mítico que Gabriel García Márquez
forxou dende unha habitación de México, país no que se instalou en
1961, e na que se pechou tras unha especie de arrebato para escribir
unha historia que lle estaba rondando dende había un tempo. O libro
xa estaba na súa cabeza, como recolle a espectacular e famosa
fotografía de Colita de finais dos sesenta, cunha das primeiras
edicións de Cien años de soledad a modo de chapeu. Ese
tempo foi o que o levou a facer as súas primeiras armas
xornalísticas, a ler os seus admirados Kafka ou Faulkner, ou a
descubrir, abraiado, dous libros que o seu amigo Álvaro Mutis lle
puxera nas mans, Pedro Páramo e El llano en
llamas, ambos os dous de Juan Rulfo, mentres lle dicía: "Léase
esa vaina para que aprenda cómo se escribe". Pero todo iso non
sería nada sen as lembranzas da infancia, as narracións dos seus
avós, un marco de lendas que modificaban a realidade ata convertela
nunha ferramenta coa que experimentar ata o límite na recuperación
da súa idade infantil cando, da man do seu avó, percorría os
escenarios de Aracataca escoitando unha serie de feitos que a aquel
rapaz lle debían parecer do máis estraños. A memoria tirou de todo
aquilo para configurar un deses espazos chaves na historia da
literatura como o Comala de Juan Rulfo ou o Yoknapatawpha de William
Faulkner, espazos nos que imaxinación e realidade se engedellan a
través dunha linguaxe burbullante chea de cores e sensacións
caribeñas na que unha serie de personaxes constrúen unhas vidas
pegadas a un territorio, a unha realidade xeográfica da que forman
parte como unha especie autóctona que se mantén viva xeración a
xeración, nutríndose da pertenza a ese hábitat e das súas
relacións coa veciñanza.
No seu libro de
memorias Vivir para contarla conta como recupera a palabra
Macondo do nome dunha finca bananeira inscrito nun rótulo que vía
cando pasaba ante ela no tren: "Esta palabra me había llamado
la atención desde los primeros viajes con mi abuelo, pero sólo de
adulto descubrí que me gustaba su resonancia poética". Así
xorde ese Macondo que ao correr o pano nos deixa un escenario
centrado no coronel Aureliano Buendía para describir a fundación,
os conflitos bélicos, a explotación bananeira, o importante
capítulo represivo dos traballadores en Ciénaga, en definitiva, o
apoxeo e o declive dunha sociedade que García Marquez lembra a
partir da recuperación da memoria e a través dunha reflexión que
escribe no inicio dese libro de memorias: "La vida no es la que
uno vivió, sino la que uno recuerda y cómo la recuerda para
contarla". Dende aquí o escrito abre o horizonte do recordo,
amplía o arco da súa inspiración para facer do relato un novo
relato, unha interpretación da realidade na que non todo ten que ser
cen por cento real. Así é como, en Cien años de soledad, o
real discute consigo mesmo, enfróntase coa capacidade de fabulación,
coa poética dunha escrita que emprega o mito ou o conto que xorde da
oralidade como sal e pementa da novela. Explícao moi ben Claudio
Guillén, nun texto incluído na edición conmemorativa do libro
realizada pola Real Academia Española cando explica Cien años
de soledad como o enguedellar e superpoñer a arte de contar un
conto, coa arte de novelar. Mentres que o primeiro se instala na
textualidade no pasado, a novela actualiza o vivir dende o presente,
configurándose así un relato que mestura esas dúas liñas
temporais fixadas nun territorio, nun Macondo que podería ser unha
simbolización de calquera outro territorio, no que todo o que
acontece nel queda reflectido no libro, non como noutro tipo de
novelas nas que se deixan aspectos da man do lector a partir da
interpretación do escrito. Cien años de soledad cóntao
todo, narra sucesos, describe ambientes, presenta personaxes
principais e secundarios, un abrumador detalle que se move ao longo
de seis xeracións dos Buendía en que fai da linguaxe unha abraiante
ferramenta onde a lingua máis clásica, procedente de España, se
nutre de todo un léxico propio desa terra sudamericana abondosa en
expresións cheas de vitalidade, cor e sons que lle conceden ao
relato esa pegada ao local, a un territorio que quedou xa para sempre
inmortalizado dende estas páxinas que converteron Macondo "en
una de las comarcas más memorables de la imaginación literaria",
segundo o tamén escritor colombiano William Ospina. O 5 de xuño de
1967, un galego de Corcubión, Francisco Porrúa, tirou do prelo da
súa Editorial Sudamericana en Bos Aires a primeira edición de Cien
años de soledad para encher o mundo de flores amarelas.
Non son poucos os
autores que puxeron os seus pés sobre as pegadas deixadas por
Gabriel García Márquez polos camiños de Macondo, e xa dende ben
cedo; así Mario Vargas Llosa publicou en 1971 Historia de un
deicidio, un estudo polo miúdo sobre a vida e obra de García
Márquez, que se detén especialmente nesta configuración literaria
que xermolou na obra de moitos outros autores, e non só
latinoamericanos, xa que esta novela é sobre a que xira, con
especial significación, todo o que se agocha tras o coñecido como
Boom Latinoamericano, baseado, e moito, nesa interpretación máxica
da realidade que comparte protagonismo cos relatos dos diferentes
dictadores que subiron ao poder en diferentes países
latinoamericanos nas décadas centrais do século XX, así como o
destacado papel do medio rural fronte ao urbano, como orixe de
narracións lexendarias, inseridas nun relato de múltiples voces e
tempos, xerando unhas narracións cheas dunha rica diversidade, tanto
plásticas como narrativas, e que modificaron moito do que foi a
literatura a partir deste intre. Nomes como os de Julio Cortázar,
Carlos Fuentes, Mario Vargas Llosa ou o propio Gabriel García
Márquez estableceron ese novo canon literario do que o colombiano se
converteu en máis que un autor, en todo un símbolo que popularizou
a literatura facendo dos seus libros fenómenos de vendas, tanto alí
como aquí. Por un lado do mapa, polo que tiñan de narración dunha
América Latina que buscaba o seu propio relato, a explicación de si
mesma e, polo outro, alén do Atlántico, pola admiración a unha
literatura renovadora e que fixo que a maioría deses autores se
achegasen a París ou Barcelona para traer a Europa, á vella Europa,
o seu pulo de modernidade.
Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo. 28/05/2017
Ningún comentario:
Publicar un comentario