Murmurios na historia

'Seique’ primeiro, e agora, en castelán, ‘Dicen’, de Susana Sánchez Aríns convértense nun xeito de escoitar alí onde só tiñamos silencio. O silencio do esquecemento, do medo, e da vergonza dos que despois da guerra fixeron do segredo o pano de fondo de toda unha vida.

Aínda hoxe costa petar na porta do silencio, rachar ese borro negro que o medo deixa sobre os actos cometidos por unha humanidade á que costa moito chamarlle así. Estamos a presenciar nos últimos tempos unha revisión dos acontecementos que deixou a Guerra Civil na nosa terra, feita dende a valorización do testimonio, a recuperación dun tesouro sentimental que, en moitos casos, é a única porta acesa a aquel tempo escuro. As palabras dos que o viviron, o medo que, aínda pegado á pel e á alma, segue a complicar moito coñecer os testemuños do que pasou. Os feitos e os nomes tan precisos, obrigados, para coñecer e recoñecer ás vítimas, pero tamén aos criminais, aos asasinos que fixeron do seu ‘traballo’ ignominia para unha terra, para un pobo, para a veciñanza e para a propia familia.

Susana Sánchez Arins parte desa pequena célula que é a familia para falar do que ben pouco se falou. Neste caso dun familiar, o tío Manuel, tal e como aquí se lle nomea, falanxista e ruín, unha persoa mala, tal e como adoita lembrarnos o coro ‘grego’ desta traxedia cada certas páxinas, para que ese clamor de maldade non se borre da nosa mente ao tempo que lemos. De feito, esa é un das grandes achegas deste libro, editado por Através editora en 2015, e agora, en castelán, por De conatus, o cómo se constrúe esta narración, a mestura de palabras, de voces, de secuencias, en definitiva, de impactos que se suceden para compoñer unha paisaxe aproximada (imposible chegar a comprendelo realmente), do que se viviu nos anos da represión, e dese xeito de guerra tan específico como o que se viviu en Galicia, onde non houbo trincheiras nin batallas cheas de épica, polo menos non trincheiras físicas, aínda que si moitas humanas, sendo o fin último dos gañadores o da eliminación daqueles que pensaban diferente. Sen máis.

A esa eliminación física adicouse o tío Manuel e a autora somérxenos nun brutal relato de sinceridade, de valentía por parte da descendencia que pon a súa propia familia como obxectivo duha lupa que poucos queren poñer sobre eles mesmos. «Se fora assim tão mau como a família, porque não o havia de ser como estes vizinhos», repite o coro. A maldade como esencia da persoa envolta nunha serie de acontecementos que lle dan pé para lexitimar calquera atrocidade, e aquí cóntanse moitas: axustes de contas, paseos, vinganzas, crimes, fuxidas, roubos. A todo iso súmase a reflexión sobre de onde xorde o mal, e tamén como ese mal silénciase co tempo, pero xa non só nese ámbito familiar, senón dende o administrativo. Sen papeis que consultar, sen documentos que atopar sobre os feitos esvaecidos entre o terror impune, máis alá duns meses de alcalde. Pero as pistolas lémbranse aínda suxeitas no cinto, as muescas da morte na fibela, e o medo en pé aínda hoxe sen o amparo dunha lei de Memoria Histórica efectiva e real. O silencio permanece.

Pero dese silencio agroman certos murmurios, afoutados pasos como os de Susana Sánchez Arins que, dende esta polifonía do seique, do que se conta baixo corda, do que se di en voz baixa, do que o tempo modulou entre a realidade e a fabulación, entre a memoria e a desmemoria, esa mesma á que tanto se axudou dende as oligarquías, foi quen de artellar esta conxunción de xéneros que ten parte de novela, de ensaio, de patrimonio oral, e que entre todos fían unha crónica que emerxe como unha poderosa narración dun tempo tan determinado, nunha xeografía concreta, como a do val do Salnés con achegas tamén a Pontevedra e ás atrocidades da Garda Cívica, a morte de Bóveda, as cortizas do piñeiro onde foi fusilado que falan da memoria das árbores, eterna fronte a nosa. Un libro imprescindíbel.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 14/07/2019