Afouteza poética

A poesía en Galicia asiste a un bulideiro momento cheo dun futuro que xa é presente grazas a novos e afoutados nomes.

Outro 25 de xullo. Outro día para mirar cara nós mesmos. Para contemplármonos e tentar ver que podemos poñer de novo sobre a balanza. A min gustaríame adicarlle unhas liñas á poesía. As palabras que fan equilibrios polas ringleiras da páxina coas que os nosos creadores/as fan unha radiografía de si mesmos a partir da súa relación coa súa contorna.

Se durante moito tempo a poesía asistiu a súa propia marxinalidade, os últimos tempos ofrécennos unha chea de síntomas que falan dun fervedoiro ao seu arredor. Un pulo que tamén se rexistra a nivel peninsular, abofé alentado pola relación das novas tecnoloxías e as redes sociais coa escrita. A capacidade de recoller nunhas poucas palabras unha reflexión vital, a mensaxe condensada nunhas poucas palabras, o sentimento en pírulas que viaxa ata os lugares máis insospeitados. Si, todo iso é a poesía hoxe. Unha intelixente, nova e salientábel poeta, Elvira Sastre, tamén ten reflexionado sobre este pulo da poesía hoxe, e identifica esa nova realidade das redes sociais co xurdimento dunha morea de novos nomes que chegan a novos públicos, que renovan aos lectores de poesía, e que, sobre todo, fan unha poesía vencellada ao tempo e ao instante concreto que nos tocou vivir. Ao mellor nada novo en relación ao pasado, que dun xeito ou outro tivo os seus momentos de esplendor poético, pero a nosa realidade hoxe defínese en parte deste xeito.

Galicia é poesía de seu. Dende o azul do océano ata os verdes dos seus vales. Miles de cores, de chuvias e de aires, pero tamén de miradas e sentimentos acariñados pola sensación de vivir nun lugar especial. Un territorio afeito a querelo a través da palabra, un espazo que compuxo a súa lingua a través daquelas poesías que medraron na cerna da ría de Vigo. Aqueles trovadores ven renovadas hoxe as súas palabras a través de novos poetas. De mozos e mozas que apostaron por esta forma de linguaxe para achegarse ao mundo, un degoiro cada vez máis complexo.

E se hai poesías e poetas ten que existir unha fenda pola que achegarse aos lectores, editoriais ou proxectos que visibilizan ese pulo cunha maior cantidade de números publicados que poñen en circulación o escrito, o sentido. Tamén co xurdir doutros territorios para a poesía impensábeis fai tan só uns poucos anos e que agora xa son un alicerce imprescindíbel para tentar calibrar o que acontece arredor do verso. Aí é obrigado falar de Chan da Pólvora. Ecosistema poético que dende Compostela alborexa ao mundo para que o galego repenique en forma de verso. Da man de Antón Lopo acubillou a unha chea de novos nomes que entraron por ese desfiladeiro, supoño que dende a perplexidade do descoñecido, pero que co paso dos meses, a editora ven de cumprir un ano, séntense parte dun dos acontecementos literarios máis felices na nosa escrito dende hai tempo. E como termómetro desa alta temperatura poética é moi acaída a presentación do pasado venres no mesmo espazo da editora dun novo volumen da súa producción, o quinto, que condensa en trece poetas que rondan os trinta anos esa nova situación da poesía en Galicia. ‘Antoloxía da poesía próxima’ é unha travesía da man de Alicia Fernández, Andrea Nunes, Berta Dávila, Lara Dopazo, Oriana Méndez, Celia Parra, Xabier Xil, Gonzalo Hermo, Samuel Solleiro, Ismael Ramos, Francisco Cortegoso, Jesús Castro e Antón Blanco, nunha selección de María Xosé Nogueira que é ben representativa desas novas voces que tamén teñen prolongación máis alá de Chan da Pólvora. Outro espazo que agromou a esta nova xeración é outra editora, Apiario, con Dores Tembrás e Antía Otero que como abellas enchen de mel as colmeas nas que que traballan outra morea de nomes: Afra Torrado, Alba Cid, Celia Parra, Ismael Ramos ou Tamara Andrés, por citar só algún deles. Tamén poetas novos que recollen premios que non fan máis que gabar o seu destino de creadores como Antía Otero, gañadora do Premio de Poesía da Gala do Libro Galego con ‘O cuarto das abellas’ (Xerais), ou Miriam Ferradáns, que acadou o Premio Nacional de Poesía XoseMaría Pérez Parallé con ‘Nomes de fume’ (Espiral Maior) ou Isaac Xubín conquistando o Lueiro Rey con ‘A cadencia da fractura’ (Xerais).

E xunto co prelo os recitáis, os espazos que levan a poesía a pé de rúa sacándoa dos papeis e poñéndoa na boca dos poetas que é onde a poesía toma a súa condición orixinal, onde amosa a súa contundencia fronte ao espectador. O vigués PoemaRía ou a pontevedresa PontePoética son dous dos respiradoiros que viñeron a completar a outros destes espazos con máis tradición pero que reflicten esa cohabitación do novo co tradicional, que é algo que tamén se ten como achega destes novos nomes, o seu pulo renovador e inspirador aos que durante décadas levaron a poesía como bandeira vital. Os valentes que cruzaron o deserto para chegar ata aquí, para achegarse a un oasis inesperado pero cheo de felicidade e ledicia para unha terra que precisa da poesía como respiración, como xeito de darlle sentido a un espazo sentimental como poucos que, dende a súa natureza incomparábel, tamén entra nas nosas vilas, nunha simbiose territorial á que tamén lle da resposta esta nova poesía. Como a tantas outras cousas, porque a poesía é a resposta a nós mesmos.

Publicado no Especial do Día de Galicia. 25/07/2017. Diario de Pontevedra/El Progreso/La Región/Atlántico

Un ‘Cristal’ no que reflectirse

Foi un 25 de xullo pero de 1932 cando a pontevedresa revista ‘Cristal’ saiu á luz, isto é, cando do prelo da imprenta Antúnez, no número seis da rúa da Oliva, a modernidade quixo ser revista baixo unha cabeceira xa mítica para a nosa literatura.

Como antes o foron ‘Alfar’ na Coruña (1923), ‘Ronsel’ en Lugo (1924) ou ‘Gallo’ en Granada (1928), un grupo de mozos quixeron, fai oitenta e cinco anos, cabalgar sobre esa luminosidade cultural e chea de esperanza pola renovación do país que se vivía naqueles primeiros anos trinta. “Esto es Cristal, y es un un grupo de artistas, lleno de la ansiedad y el colorido fuerte y puro de la savia joven, quien lo lanza en un renacer de clarines de espiritualidad, despegándose del ambiente mohoso de política que enturbia las horas, como un cohete, a vendimiar luces en la concavidad terciopelada de una noche vernal”. Isto é o que se podía ler naquela primeira editorial de presentación da revista adicada, nas súas oito páxinas, á Compostela do Apóstolo que celebraba unha identidade, pero tamén o respecto pola cultura, e a necesidade que se tiña dela como bandeira dun territorio cheo de eivas pero que precisaba, ademais do pan, dos libros como chanzos para o seu progreso.

Naquel primeiro número, co deseño na capa do que logo sería o gran arquitecto, Alejandro de la Sota, citáronse nomes como Noriega Varela, Paszkiewicz, Juan Bautista Andrade, Otero Pedrayo, Luis Amado Carballo, Álvaro de las Casas, Juan Ramón Jiménez, Nóvoa Gil e Juana de Ibarbourou.Poesía en castelán e en galego, baixo o acubillo dos promotores dun ‘Cristal’ no que reflectirse unha mocidade bulideira, con gañas de amosar as súas posibilidades nunha cidade que vivía un esplendor cheo de nomes senlleiros como Castelao, Bóveda, Losada Diéguez ou Filgueira Valverde, tamén de iniciativas sobranceiras como a fundación da Coral Polifónica, a do Museo de Pontevedra ou da Misión Biolóxica. Aqueles promotores foron José Mª Álvarez Blázquez, Juan Vidal Martínez e Antonio Díaz Herrera, a dirección literaria dos dez números dos que se compuxo este soño. Porque estas revistas xurdiron como os soños dunha mocidade que necesitaba explorar as súas arelas de creatividade. Con escasos medios, sen apenas posibilidade de futuro, estas revistas espalláronse por moitas das capitais da península recollendo a semente da Edade da Plata, é dicir, daquela Xeración do 27 da que se cumpren neste ano noventa da súa mítica reunión sevillana. Nela simbolízase un estado de ánimo a través das súas figuras e, sobre todo, dunhas palabras que atronaron por tódolos cantos do mundo e ás que se sumaron moitos outros como os nosos protagonistas pontevedreses.

E se algo é o 27 é Lorca, e Lorca bendeciu ‘Cristal’, e Lorca escribiu en ‘Cristal’, e Lorca visitou, catro meses despois da saída do primeiro número, aquel desván do Hotel Méndez Núñez, na actual praza de San Xosé, xusto fronte ao Café Moderno, ata onde aqueles mozos levaron ao seu ídolo para poñerlle un papel diante, pero sobre todo para calmar a faciana de vergoña que tiñan ante o gran poeta tras ensinarlle un lugar tan ruín para artellar unha revista. Pero o autor de ‘Poeta en Nova York’ sacou do apuro a aqueles avergoñados lembrándolles a revista que el mesmo creara en Granada catro anos antes, a revista ‘Gallo’, e que non tivera mellor acubillo. Deixáramos a Lorca cun papel fronte a el no Café Moderno, alí, sobre unha daquelas mesas de mármore a súa pluma non tardou en facerse un soneto publicado no número do mes seguinte.

‘Cristal’, polo tanto, é unha daquelas iniciativas que fixeron do anos trinta, antes do oprobio da Guerra Civil, unha sementeira inmarcescible. Os anos de escuridade, de dores cravados na alma, de lousas e cunetas aínda, aínda, aínda hoxe vergoñentas, non foron quen de facer esquecer aquelas iniciativas. Tras o arrebato gongorino dos grandes poetas do 27 foron agromando outras iniciativas que quixeron facer das letras ser, das palabras expresión artística ou, como diría Jorge Guillén, unha “adhesión a la vida”. E é que se algo se pode aínda poupar fronte a un número calquera da revista ‘Cristal’ é esa necesidade de vida, esa obriga, xa non fisiolóxica senón moral de aproveitar a vida, de gozala en tódalas súas posibilidades, pero sobre todo, argallando un cóctel entre o culto e o popular. “Cristal tiende, dentro de la exquisitez de su contenido, a ser eminentemente popular. El vino de Chipre al alcance de todos los labios”. Así remataba aquela primeira editorial publicada o Día de Galicia de 1932 na que o que se quería saborear era algo tan sinxelo como o que tamén deixou escrito Jorge Guillén no seu poema ‘Más allá’: “Ser, nada más. Y basta./Es la absoluta dicha”.

Publicado no Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 26/07/2017

Luis Gordillo. Confesión xeral

Referencia da pintura en España, a intelixente aproximación proposta dende o CGAC á figura de Luis Gordillo abarca toda a súa dimensión como creador. Sen acotacións temporais a obra de arte enténdese como un proxecto global cheo de referencias entre as diferentes etapas.

BAIXO O comisariado de Juan Antonio Álvarez Reyes e Santiago Olmo o máis complexo á hora de artellar unha exposición arredor de Luis Gordillo, sobranceira figura da nosa pintura, é o modo de amosala, pero sobre todo de reflexionar sobre a súa obra a partir da composición da mostra. De poucos pintores se ten escrito tanto, como de Luis Gordillo, de poucos tamén se ten exposto tanto como arredor do seu traballo, por iso, á hora de facer unha exposición hoxe o máis importante non é o feito de amosar a súa obra, senón as conclusións que nos pode deixar o seu visionado e o contacto coas pezas expostas.

A planta primeira, a planta baixa e o dobre espazo do Centro Galego de Arte Contemporáneo énchense do universo plantexado pola pintura de Luis Gordillo. Énchense dunha comprensión total da súa obra que nos leva a percorrer o seu traballo dende a década dos anos cincuenta ata os nosos días. Autor dunha obra única, moi difícil de incluir en istmos ou correntes pictóricas, o labor de Luis Gordillo amósase nesta mostra cunha intención globalizadora, isto é, diluíndo fronteiras temporais ou etapas creativas e recuperando aquelas estratexias de representación que se mantiveron como alicerce de toda a súa pintura. O diálogo entre as obras, e entre esas obras e o espectador conflúe nesa organicidade do discurso, nese senso arquitectónico dunha obra xerada dende o rigor e a consistencia dunha aposta irrenunciábel pola liberación dunha pintura á que se suxeitaron posteriormente, nos anos oitenta, toda unha corrente de pintores que lexitimaron un discurso pictórico propio que, con figuración ou sen ela, plantexaron un necesario debate dende o visual para acadar un rescate das posibilidades da pintura tras o letargo do franquismo.

Luis Gordillo estaba tras todos eles como unha sorte de rede ante as piruetas. O evidente goce pictórico da súa obra enguedéllase coa súa capacidade analítica da pintura, plantexada dende unha permanente contradición entre xeometría, abstracción, tonos e planos que conflúen nunha simboloxía que enche de posibilidades a súa pintura. As deformacións, as duplicacións, as manchas, limitan cunha sorte de surrealismo ou de pintura psicolóxica que tende pontes á iconografía pop. Todo irase complicando coas transferencias procedentes doutras técnicas artísticas: fotografías, colaxes, debuxos... para xerar así un espazo propio, de rebelións e liberacións que loitan contra si mesmas pero tamén coa propia identidade da pintura. Un dos comisarios da mostra é o propio director do CGAC que no texto curatorial plantéxanos a cerna da exposición: «Entre as distintas series establécense relacións de filiación e diálogo, e entre as distintas épocas establécense en cambio friccións paradoxais e violentas que se recompoñen en sorprendentes diálogos». Isto é realmente interesante, sendo o que xustifica a exposición, a análise de recursos que se moven entre as obras, afastándose do momento en que son concebidas pero que, cando se observan dende esa temporalidade, amosan unha distorsión que non é tal. É un pouco como se as obras fuxisen do seu carácter cronolóxico, refuxiándose na súa propia concepción, sendo partes dun proxecto de autor que non precisa do aserto temporal.

Esa situación é a que fai de Luis Gordillo unha especie única, un creador de seu, este tipo de artista non se ven influidos, eles son os que inflúen. Pero isto, que sería o lóxico cando un creador está nos momentos finais da súa traxectoria, no caso que nos ocupa xa se produce dende as súas primeiras inquedanzas pictóricas, facendo en numerosas ocasións da súa pintura un camiño aberto en diferentes direccións polas que moitos foron camiñando a risco de enfrontarse ás complexidades da súa obra, que as hai e moitas. Pero ese tamén é o reto da pintura, o de suxerir e xerar problemas aos demais, o de propoñer territorios indómitos cos que desafiar aos demais e de paso á propia pintura. Esta ‘Confesión xeral’ que aquí se plantexa pon de relevo moitos destes desafíos dende alguén do que tanto se dixo que xa o que nos queda é ver, e aquí hai moito que ver.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda 16/07/2017. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo

Dalí post mortem

Mañana se abrirá, o quizás no, la cripta en la que reposan los restos de Salvador Dalí. El pintor planeó su futuro como había planeado su vida, entre delirios y dólares, y así seguimos. Una hija suya, que pocas dudas parece que hay de que lo sea, pese a las teorías que algunos defienden del temor a la vagina (pero claro, hay vaginas y vaginas y momentos y momentos) que manifestó el pintor desde su juventud, será la que obligue a abrir ese espacio del inframundo por el que saldrán rinocerontes, masturbadores, penes, bigotes retorcidos, hormigas y bogavantes telefónicos.

Abrir esa caja de Pandora vuelve a convocarnos ante el artista singular, ante el provocador, ante el surrealismo llevado hasta el exceso. "El surrealismo soy yo", dijo Dalí al llegar a los Estados Unidos, y es cierto que en pocos creadores ese movimiento se puede calibrar en una medida tan descomunal como en el pintor de Figueras. Él, que hasta pintó su entierro y que diseñó su propio recinto post mortem en el Museo Teatro Salvador Dalí de su localidad natal, haciéndose sepultar en una cripta bajo una losa de 1,5 toneladas que será la que haya que remover para acceder a sus restos y elaborar el análisis de ADN que una magistrada ha ordenado realizar. Tanto la Fundación Dalí como el Ayuntamiento de Figueras se resisten a esa apertura alegando lo complejo de la obra a realizar en un edificio catalogado como Bien de Interés Cultural. De ahí que es difícil saber qué pasará mañana, pero eso, a estas alturas, casi es lo de menos.

Dalí sigue generando ruido. Durante toda su vida el alboroto le persiguió y, tras su muerte, tanto por su pintura como por sus actos, lo sigue haciendo. A Dalí donde hay que desenterrarlo es en el Museo Reina Sofía a través de sus cuadros, pararse ante ellos, adentrarse en sus límites ilimitados, en sus escenas provocadoras, delirantes, pero pictóricamente maravillosas. Allí está Dalí y estará siempre sin necesidad de remover losas. Sus obsesiones, sus fragilidades, sus pasiones y sus miserias están en una pintura que se instala en lo surreal, pero que se nutre de su entorno catalán, de las rocas de Cap de Creus desnaturalizadas y conformando su figuración onírica. Esos cuadros, con permiso de los relojes blandos del MOMA, son la mejor pintura de Dalí, la que se parió desde la originalidad y el atrevimiento, también desde una inspiración alentada por un espacio y unas amistades que poco a poco fue devorando por su ego, una pintura que precedió al Avida Dollars en que él mismo se convirtió, en genial denominación de André Bretón para referirse a su avidez por el dólar.

Ese Dalí del Reina Sofía es el que realmente merece la pena. Pocos pintores pueden fracturar un momento del arte de manera tan intensa como lo hizo él y pocos lo pueden defender con una cantidad de obras tan importante como la que se articula en este espacio en el que Dalí pasa de lo real a lo onírico, y en donde articula su método paranoico-crítico, a partir del cual surge uno de nuestros grandes pintores.

Ahora la vida, esa vida con la que tanto jugó el de Figueras, quiere volver a situarlo en el tablero, volver a lanzar los dados para que comprobemos si aquel miedo cerval de Dalí por el coño es cuestión de mitologías o martirologios, también de estudiosos que hablan del poder castrador de su padre, quien inoculó al joven Dalí el pánico por contraer la sífilis, dedicándose éste, durante toda su vida, a prácticas sexuales de lo más variado, ayudado por Gala, que sí sabía lo que tenía entre las piernas, para goce propio y ajeno. Lo que sí haría a Dalí recomponer todos sus huesos y eclosionar desde uno de los huevos que coronan su edificio funerario sería el saber que, de comprobarse esa paternidad suya fechada en un encuentro amoroso en Cadaqués con una asistenta en 1955, su hija podría reclamar hasta el 25% del patrimonio del pintor que tuvo a bien donar al Estado. Unas piezas, en torno a 4.000, que en el año 1984 fueron tasadas en más de 5.000 millones de pesetas, lo que hoy en día se multiplicaría, dando lugar a una cantidad desorbitada que haría palidecer al Avida Dollars transformado en Avida Euros.

Las horas y los humanos decidirán qué es lo que pasa con el ADN de Dalí. Paradójicamente, con lo que le interesaba a él la ciencia, serán la ciencia y los avances en el estudio de la genética los que tengan la última palabra sobre el futuro de su pintura. Un futuro que ya quedó inscrito en nuestra historia y que ahora cuelga de esa surrealista Sala 205 del Reina Sofía, donde está lo mejor de Dalí y casi lo único que nos debe importar de una vida con demasiadas sombras, demasiadas locuras y demasiados excesos para tener que sumarle ahora un padre más.

Publicado en Diario de Pontevedra y El Progreso de Lugo 19/07/2017

«La vida es un reportaje que no se acaba nunca»

▶ Será mañana a las doce, en el Centro Social del Mar de Bueu, y bajo la organización de la Librería Miranda, cuando Juan Cruz reflexione sobre la vida y el periodismo, caras de una existencia que a veces recibe duros golpes. De eso se habla y se escribe en ‘Un golpe de vida’.

ES parte esencial del periodismo cultural de este país. En sus reportajes y preguntas se han explicado cientos de los mejores escritores del mundo a lo largo de casi cinco décadas de periodismo. Juan Cruz (Puerto de la Cruz, Tenerife, 1948), acaba de recibir el Premio de Honor de la Asociación de la Prensa de Madrid en reconocimiento a su trayectoria profesional. Ahora presenta ‘Un golpe de vida’ (Alfaguara), una radiografía íntima, pero también del país en que nos encontramos. Un texto con un pie en el periodismo y otro en la vida, y en el medio alguien al que esta vez le ha dolido escribir. 

¿Qué puede esperar el lector de un libro en el que su autor escribe: «Este libro es lo más verdadero que he escrito en mi vida. Lo que más me ha dolido escribir»?

Cuando yo escribí este libro estaba en una situación humana tan dura que todo lo que escribía entonces estaba marcado por esa situación. Me sentí muy solo. El dolor de los demás te lleva a una soledad muy grande. No es una frase, es la muestra de una herida. El dolor de mi hermana no se me olvida nunca, ni un día, ni la incertidumbre que había sobre mi hija. Esos dos hechos que marcan el libro son para mí inolvidables a cada instante y eso me ha hecho la persona que soy ahora.

¿En qué momento fue usted consciente de la necesidad de escribir este libro?

En Perugia, en un castillo que, como se cuenta en el libro, fue donde se empezó a escribir lo que quería ser un libro sobre cómo a mí me había hecho un ser humano el periodismo. Y la verdad es que cuando estaba empezando recibí noticias duras de la vida, y ahí entró esa vida, y entró como un golpe. El libro ya se hizo otro. Este libro hubiera sido como ‘Egos revueltos’ o como ‘Especies en extinción’, referido al periodismo. 

¿Usted ha hecho del periodismo una manera de vivir?

El periodismo es mi vida. Yo desde que me levanto hasta que me acuesto estoy pendiente del periódico (Juan Cruz trabaja en El País desde su fundación en 1976) y no sé si esto es saludable. Es como una enfermedad venial, algo que te queda de la infancia o como el asma. Creo que el periodismo está siendo suplantado por artes que no tienen que ver con la linotipia, que es rabiosamente humana, sino con los algoritmos. Le decía hace unos días a mi primer director en Alfaguara, Emiliano Martínez, que hablaba de los algoritmos y de la edición literaria, que sólo una cosa que empieza por ‘algo’ es importante y es... algodón.

Usted todavía, tras tantos años en ejercicio, sigue transmitiendo la ilusión por el periodismo. ¿Cuál es la medicina para preservar esa ilusión?

Creer que la vida es un reportaje que no se acaba nunca. A mí cuando me piden que haga un reportaje, aunque sea un reportaje banal, me entra un entusiasmo inmediato, como si me estuvieran encargando que haga un avión. El encargo más importante para mí, aparte de la entrevista que hago siempre con gusto, es el reportaje. Soy feliz haciendo reportajes.

En el libro hay una frase maravillosa: ‘Periodismo es lo que pasa. Literatura lo que me pasa’. Explíqueme que hay detrás de esa frase.

Yo no soy un escritor cuando estoy en el periódico. Yo soy un escritor cuando voy en un tren de noche, y no entiendo lo que pasa, entonces escribo. Hubiera resuelto todos mis libros en cuatro o cinco poemas, pero me pongo a escribir y surgen asociaciones de ideas, hechos que han ocurrido y que son para mí importantes y regresan mientras leo. Mi literatura tiene que ver con la palabra yo, pero no es sobre yo, es contra yo. No soy una persona que se cree pagada de si misma, creo que la mayor parte de las cosas que hago, incluso trabajar, es porque no estoy seguro de estar haciéndolo bien.

¿Qué le debe aportar el periodismo a la sociedad? ¿Y ese aporte lo está viendo en nuestro país?

Para mí el periodismo debiera aportarle a la sociedad el sosiego de la veracidad. Nos estamos alejando de ello, por la influencia de la política, de las redes sociales, y también por la influencia de los periodistas que han creído que todo se puede decir sin haberlo confirmado, simplemente porque otro también lo va a decir.

¿Las redes sociales deshacen más que hacen?

Yo creo eso también. Las redes sociales son un instrumento para comunicar. Igual que el tren te lleva, pero si tú no vas de pasajero el tren no te lleva. Tú mandas una carta pero si va vacía no comunicas nada, pero el instrumento de comunicación funciona. Twitter, que es lo que más uso, es una caja que puede estar llena de virtudes... y de mierda.

¿Tras toda la vida preguntando quedan aún preguntas por hacer?

Sí, quedan todas las preguntas. Me acuerdo de un grafiti que vio Jorge Enrique Adoum, un poeta ecuatoriano, y que me lo contó Benedetti. Ahora muchos lo narran como si fuera de otros, y decía: «Cuando teníamos las respuestas nos cambiaron las preguntas». La pregunta, Ramón, siempre es inédita, tanto como la respuesta.

Usted que ha entrevistado a los más grandes escritores de las últimas décadas. ¿Cuál de ellos le ha impactado más por su personalidad, más allá de su obra literaria?

Tengo una larga serie de ellos. Nunca lo nombro, pero Le Clézio es formidable. Mario Vargas Llosa, es extraordinariamente auténtico, no dice nada que no esté pensando, y no es nada políticamente correcto, lleva hablando a favor del divorcio, del aborto o de los homosexuales desde siempre, no se guarda nada sobre aquello que tú le preguntes, a no ser que no sepa. Juan Carlos Onetti era maravilloso. Me gustó mucho el pintor Francis Bacon, era un ‘destroyer’, y Rulfo, es que son muchos.

Esta quizás sea la pregunta más difícil de responder para alguien que ha leído tanto. ¿Qué tres libros no se cansaría nunca de leer?

(Sorprendentemente rápido en su respuesta) ‘El extranjero’ de Albert Camus, ‘Tres tristes tigres’ de Guillermo Cabrera Infante y ‘El pez en el agua’ de Mario Vargas Llosa.

Si antes hablábamos de lo que le debería aportar el periodismo a la sociedad, ¿Qué le aportan los libros al ser humano?

El sueño de otros. La aventura ajena. Las dudas del prójimo. Cada libro es un soplo de vitalidad, una apelación a la tolerancia, un río de agua de todos los colores.

Regresemos para terminar a ‘Un golpe de vida’, un texto en el que usted no renuncia a radiografiar lo que sucede en nuestra sociedad. ¿Cómo siente Juan Cruz esta España que nos toca vivir hoy?

Creo que es una España rota por la banalidad, sometida a tópicos que son herederos de la banalización creciente de la política. Se ve en los debates parlamentarios, en el trabajo público de los políticos y de muchos periodistas. Configuran un momento extraordinariamente bajo que se transparenta en la conversación de la gente. Creo que la conversación no está a la altura del problema.

Suena un móvil al otro lado del teléfono, es la llamada del periodismo. Juan Cruz cierra una entrevista, otra más, antes de despedirse de ésta en la que él mismo es el protagonista, eso sí, antes de agradecer, con ese dulce soniquete canario que brinca siempre entre sus palabras, como el imperturbable rastro de la infancia, la atención prestada a su libro. Un libro de vida y periodismo escrito a partes iguales, como se escribe la vida de Juan Cruz.

Publicado en Diario de Pontevedra 14/07/2017

Un sorriso no peito

Presentación en Pontevedra de '22 Segundos' (David Freire)

UNHA VEZ máis, a literatura afonda alí onde á vida lle custa explicarse. De novo a palabra impresa enche de claridade ese espazo que na realidade amósase entre a dúbida e o descoñecemento de gran parte da sociedade, dunha ignorancia que leva á falta de comprensión e á insolidaridade de quen se ve alleo a unhas circunstancias tan íntimas e cheas de sentimentos e sensibilidades.

A literatura non debía permanecer máis tempo allea a un proceso, o da transexualidade, que está a provocar en moitos rapaces e rapazas unha complexa relación co seu contorno. Familia, centros escolares, veciñanza... son os espazos de convivencia nos que rachar os cristais nos que un ve reflectido aquilo que non é, desexando ser o que realmente é, outra persoa. Así é como se sobe un ousado chanzo da man de Eva Mejuto, que, con '22 segundos', editada en Xerais, asenta os alicerces desta problemática dunha maneira sinxela pero moi efectiva, a través dunha historia chea de momentos sinceros, conmovedores en ocasións, e nos que, axudándose de pílulas de humor, unha rapaza séntese atrapada nun corpo, pero tamén en toda unha serie de compoñentes sociais que non teñen que ver co que ela sente. A autora rodea á protagonista da súa familia, unha nai e un avó que son quen de entender e apoiar as súas aspiracións, e tamén dos rapaces e rapazas dun colexio no que é vista cunha lupa, vivindo situacións como a chegada do amor ou a relación cos médicos e terapeutas que levan a cabo ese proceso de transición, conformando un libro que pretende acadar "unha ollada crítica e aberta sobre o mundo", segundo comenta a autora. E iso é o que cada vez custa máis neste mundo, ter esa sensación de rachar os valos que tantas veces acernan as vidas de moitas persoas que non teñen a posibilidade de loitar polo seu futuro. O recoñecemento desa loita ou a concienciación sobre esa realidade que moitas veces ten consecuencias tráxicas en modo de suicidios ou do bullying, cada vez máis presente nos nosos colexios, está detrás da orixe deste texto, que se converterá en toda unha historia de vida, de medos que se van superando, de barreiras que se erguen, de aloumiños entre seres humanos nos que, ao fin e ao cabo, atopamos explicación a todo o que somos. Somos caricia.

Se algo nos amosou esta sociedade nos últimos tempos é a súa capacidade de cambio, a apertura en moitos aspectos, sendo un deles o da sexualidade, abofé un dos que rexistraban un maior atraso, de aí a velocidade dos cambios, converténdose o que foi un tabú permanente, e grazas á loita de moitos colectivos ao longo dos últimos anos, nunha visibilización necesaria e imprescindíbel para entendernos un pouco mellor, que é do que se trata. Do entendemento aliméntanse os espazos de convivencia que toda sociedade ten que ser quen de xerar, e para iso, se non sabemos o que somos, é moi complexo o avance que chegará de acadar o orgullo xeral a través do orgullo propio.

Vén de celebrarse en Pontevedra o FLOP (Free Life Orgullo Pontevedra) que, dentro das súas actividades, acolleu a presentación desta publicación. Alí, xunto ao editor do libro, Manuel Bragado, e a autora, estiveron dous mozos transexuais, Marcos Ceive e Éric Dopazo. A experiencia do primeiro deles é a que serve de sustento real a esta historia, na que Eva Mejuto acerta sobre todo no ton que latexa en toda ela, isto é, afastándose de dramatismos ou leccións, repousando nunha vida que se pode case tocar, existencias que un ten moi preto e que moitas veces non é quen de detectar. Nenas que non queren coletas, rapazas que queren xogar ao fútbol, mozas que non gustan de ir vestidas como bonecas... pequenos detalles que neste relato achégante moito ao que se conta dentro dunha sociedade na que Eva Mejuto, ademais das cuestións propias do asunto cerna do relato, tampouco esquiva outras como a falla de investimentos nas bibliotecas para seguir medrando nos seus fondos ou o caso das preferentes, que tan presente está aínda na nosa sociedade. Esa mesma sociedade é a que ten que buscar respostas ás demandas da poboación dende as administracións, e así é como acollemos con optimismo, á espera do seu axeitado desenvolvemento, a nova de que Galicia disporá dunha unidade de referencia para a atención á transexualidade en menores e dun observatorio contra a discriminación das persoas LGTBI que terá sede en Compostela.

Eva Mejuto escribe no final do libro, volvendo a unhas palabras dun dos personaxes máis marabillosos do mesmo, o avó do protagonista, que "o que non se di é coma se non existise". O certo é que xa é hora de existir e de converter esa cicatriz no peito nun sorriso de esperanza, dignidade e orgullo.

Publicado no Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 12/07/2017

O milagre da pólvora

A editora Chan da Pólvora vén de cumprir un ano de vida. Un ano que serve para reafirmar un proxecto cultural de creación multidisciplinar que dialoga cunha sociedade que precisa deste tipo de iniciativas para coñecerse mellor a si mesma, isto é, para explicarse.

VÉN DE cumprir un ano o milagre da pólvora que non ten que ver cos chineses senón cos habitantes dese país da poesía que cada vez axita, coa forza dun vento maior, a súa bandeira en Galicia. Un país de poetas cada vez más afoutos que se fixeron fortes nun espazo da compostelá rúa de San Pedro para levar a cabo un soño, unha ilusión tan tola como que a poesía fose visíbel entre a nosa sociedade e, máis aínda, que servise como plataforma cultural, case de resistencia.

Certo é que a poesía deambula sempre polos vieiros da resistencia, isto é, ao moverse por uns camiños nada cómodos, entre a escaseza de lectores e a descofianza de moitos outros, pero unha iniciativa como esta de Chan da Pólvora é precisamente a proba da necesidade deses soños, desas resistencias precisas para xerar espazos no gume da sociedade nos que soster o traballo de moita xente que non tería a posibilidade de amosar o seu traballo noutras editoriais, con miras e percepcións ben diferentes das que xorden deste colectivo que fixo inzar a poesía na procura dun milagre. E ese milagre materializouse xa ao longo de todo un ano, ano no que entre a chea de actividades promovidas dende ese espazo dirixidas á promoción, tanto da lectura como da escrita, ata a presentación de libros ou diálogos cos autores sobresae a publicación de diferentes textos imperdíbeis xa para o noso sistema literario.

Dende 'Querido Eduardo. Cartas de Suárez Picallo a Blanco Amor' ata 'Camuflaxe' de Lupe Gómez, pasando por 'Suicidas' de Fran Cortegoso e 'Urania' de Chus Pato, temos un póker poético que fala precisamento diso, da necesidade da poesía en toda a sociedade, das oportunidades que precisan os nosos autores, e do tempo que vivimos, no que creadores e artistas xa están cansos de agardar ou de cobixarse baixo un cómodo sistema institucional co que non sempren concordan. Así, ao non precisar dese acubillo, a súa maior liberdade rexístrase neses libros fermosamente editados que teñen moito desa idea libertaria de ilusións que voan entre as palabras inscritas neses volumes, poesía envolta nun pano de sofisticación necesaria, en absoluto superficial, para xuntarse a tentar explicar ao ser humano. Individualidades existenciais que se abren ao colectivo, tantas veces ausente, pero que nesta vez respaldou propostas e actividades, converténdose no axente preciso para ser o sustento dese traballo.

Vexo comprar poemarios, vexo unha fermosa axenda de actos ao longo do ano, vexo proxectos novos, vexo ilusións, vexo paredes que se cubren, vexo compromiso e vexo creadores que se pousan nese Chan da Pólvora como aquel espazo insular ao que se asomaron unha xeración de soñadores para albiscar, sobre ese illote, onde o horizonte volve a ser gume entre o real e o irreal, entre o tanxible e o intanxible, acadando unha vitoria reafirmada ao cumprirse o primeiro ano de todo. Alicia Fernández, Gonzalo Hermo, Eduard Velasco, Antón Lopo e Manolo Martínez, impulsores deste proxecto seguen, con cada libro que sacan do prelo, promovendo novos horizontes, novas achegas que, sobre todo, teñen o valor engadido de que a cultura prenda nas fendas da sociedade, da rúa de San Pedro cara o mundo, sen fronteiras nin condicións, simplemente a necesidade de falar dende o seu eu cara unha sociedade que se está amosando como a interlocutora precisa ante todos estes proxectos.

Cun ano cumprido as expectativas non poden ser mellores, cada actividade, cada proxecto, cada persoa que entra nesa tenda, convértese nun afoutado chanzo do que todos temos que sentirmos orgullosos xa que fala tamén dun proceso de muda dentro da propia sociedade, da necesidade de buscar novos vieiros, respostas fronte as dúbidas, pero sobre todo da capacidade dunha nova xeración por explorarse a si mesma, sen prexuízos, ollando en fite a aquilo que os rodea e que tantas veces os xulgou con anterioridade. Agora todos estes libros que xa comezan a ser un monllo son a mellor presentación de moito do feito ao longo destes meses, pero tamén deben ser o pulo preciso para seguir movendo esa bandeira dun novo país, dun país de esperanzas que xa son realidades dende o milagre da Pólvora.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 2/07/2017

Aurora, una vida para adentro

Aurora Bernárdez, una «mujer hecha de papel», como ella misma se definía, una mujer ausente del resto del mundo tras la alargadísima sombra de su pareja, Julio Cortázar. Un libro que recoge poemas, relatos breves, anotaciones y una larga entrevista se encarga, felizmente, de recuperar a esta mujer que decidió «vivir para adentro», mientras el creador de ‘Rayuela’ «vivía para afuera». Una decisión de la que nunca se arrepintió, ni cuando el escritor la abandonó por la fotógrafa Carol Dunlop. Ella siguió allí, resistente, consciente de un papel difícil de entender pero que nadie debería juzgar cuando ni ella misma lo había hecho.

‘El libro de Aurora’, editado por Alfaguara, confirma el talento del que todos los que conocieron a Aurora Bernárdez eran conscientes. Una muller brillante, inteligentísima, traductora para la UNESCO, así como de innumerables textos de los mejores escritores: Flaubert, Valéry, Faulkner, Calvino, Gore Vidal... sólo por citar algunos de los que ella traspasó al francés, al italiano o al castellano, lengua que conoció en segundo lugar, ya que su primer idioma fue el gallego, al pasar su primera infancia en Lugo. Después Buenos Aires, la Universidad, Cortázar y París. La felicidad en un apartamento en el que freían bifes a escondidas mientras Cortázar escribía ‘Rayuela’. París a los pies de una pareja brillante con la literatura como permanente alimento, como unión con el universo de la cultura que gravitaba sobre la capital francesa. Pero Aurora Bernárdez se movía permanentemente con el freno de mano puesto, siempre uno o varios pasos atrás del genio con el que compartía el mundo, el mundo de ambos. Mientras ella era la primera en leer los libros de Cortázar sus escritos se guardaban en cajones como ataúdes, en cuadernos repletos de palabras que surgían de un interior que necesitaba escribir, vincularse con el exterior a través de la palabra, ella, que vivía siempre interpretando las palabras de los demás. Sus palabras se fueron tiñendo del amargor de la soledad en una condena que anunciaba el anonimato al que se vieron sometidas durante muchos, demasiados años.

Ahora parte de esas palabras llegan a nosotros de la mano de Philippe Fénelon para descubrir a una mujer escritora. Sí, otra mujer escritora Javier Marías, y espero que ni te moleste ni te indigne el que la leamos. Incluso el que que seamos capaces de decidir si nos gusta o no nos gusta. Visto lo que se encierra en este libro está claro que Aurora Bernárdez no es Cortázar, ni Onetti, ni Vargas Llosa; como Gloria Fuertes, tras su necesaria e iluminadora recuperación, no es Emily Dickinson o Wislawa Szymborska, para la tranquilidad del orbe literario y su testosterona de fin de semana. Pero si algo muestran ambos casos es la obligación que tenemos de rescatar a estas mujeres, de poner en circulación su obra, de conocerla y, como en el caso de ambas, disfrutarlas. El canon lo dejamos en manos de los ilustrados de este país que se consideran parte de una cruzada que, desgraciadamente, demasiadas veces lo hace desde el desprecio y la displicencia.

Los poemas y relatos de Aurora Bernárdez muestran su manejo de la lengua, su capacidad para evocar sensaciones, para calibrar la vida de una manera tan sencilla como efectiva. La memoria, el paso del tiempo, y como éste afecta a la mujer, o el carácter argentino, genialmente reflejado a través de la «traición sexual, la venalidad política y el fútbol», conviven con el amor por la cultura, por los libros, por la pintura, por los viajes, y todo ello se comunica con inteligencia y una gran dosis de humor, caminos que casi siempre van de la mano.

Desde Galicia son especialmente vibrantes los textos en los que recuerda la tierra de sus padres, donde pasó unos años de su vida de los que siempre guardó un feliz recuerdo reavivado al pisarla junto a Cortázar. El Miño verde, Redondela o Santiago de Compostela marcaron un viaje en el que entre las callejuelas que rodean al Apóstol Aurora Bernárdez sació su hambre de nostalgia. «Hambre de pulpo, de sardinas asadas», los sabores de la infancia que entre las piedras milenarias se convirtieron al instante en «un sentimiento de paz y de armonía». Este viaje de 1956 se prolongó un año después, cuando por motivos de trabajo, desde Portugal, ambos se acercaron durante unas jornadas de paseos entre pinos y cruceiros a Lourido, en Nigrán, como recoge Francisco X. Fernández Naval en ‘O soño galego de Julio Cortázar’ y convirtió en imágenes, de manera fascinante, Juan de la Colina, con motivo del centenario del nacimiento del escritor. A Galicia donó Aurora Bernárdez un tesoro fotográfico de la vida de ambos depositado en el CGAI, una vida que de su mano fluye por fin en un libro, el libro de Aurora Bernárdez.

Publicado en Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 5/07/2017

Fotografía. Aurora Bernárdez en Lourido (Nigrán) en 1957. Fondo CGAI

O tempo enmascarado

O novo poemario de Cesáreo Sánchez Iglesias convócanos a través das capacidades fabulosas da música a unha viaxe pola memoria e os sentimientos dende unha linguaxe expansiva, chea de significados que fan dos seus poemas horizontes de exploración individual e colectiva

ENMASCARA CESÁREO Sánchez Iglesias o tempo coa súa venturosa poesía, unha poesía que se escoita, que se ule, que se pode case que acariñar en cada páxina que un pasa desde este poemario recén saído do prelo de Kalandraka e incluído dentro da colección Tambo. Emerxe así, nesta poética sensorial, unha festa dos sentidos que en cada liña vai a máis ao tempo que serve para balizar a memoria, para asulagar a nosa lectura cunha chea de percepcións que o poeta coloca ante nós para actuar como unha fervenza de palabras, enchoupándonos deste xeito cuns poemas amplos, nos que as sensacións e mesmo as experiencias do poeta inclúense nun tempo que se fai memoria a cada verso para conducirmos por ela, como a terra precisa na que abrollar todas esas palabras.

Tempo transfigurado propón unha nova achega de Cesáreo Sánchez Iglesias a esa poesía súa na que as palabras estarícanse moito máis aló do que semella se só nos detemos na súa grafía. O poeta constrúe o seu traballo dende unha palabra que se enche de simboloxías que acadan a apertura dunha serie de portas que fan que nos seus versos non haxa unha única dirección pola que movernos. Animais, flores, ventos, noites ou días xorden dende algo que medra para ser moito máis que simples palabras precisas para a narración. Cada unha delas elas asume diferentes posibilidades que fan destes poemas cruces de camiños xigantescos sobre as necesidades do propio verso e que nos van conducir cara uns horizontes nos que albiscar non só a exploración que pretende o poeta cara a súa intimidade, senón que colectiviza ese sentimento para facer deste camiñar un acto colectivo.

A esta percepción do individual e do grupal teríamos que engadirlle un ingrediente esencial neste poemario como é a música, outra poética, eminentemente sonora, pero que se inclúe xa non só a partir da propia sonoridade que ofrece unha escrita estudiada ao límite, senón na cita a un músico que entre paréntese pecha cada verso en cadansúa páxina. Esa simple xeito de nominalización é quen de modificar a nosa percepción do poema, aquela que foi ao longo da lectura ao toparnos con este nome propio deixa de ser para explorar esa hibridación da palabra coa música, aquí proposta por músicos de tan diferente pelaxe como Schumann, John Cage, Vivaldi, Xoan Montes ou Frank Zapa por nomear algún deles que no índice do libro aparecen xunto á referencia a unha composición musical que complementa o verso. Esta fértil maridaxe é unha interesante hibridación músico literaria e que segue con esa idea proposta anteriormente neste comentario de estar ante uns versos de longo percorrido, que se botan a un horizonte case inalcanzable pola chea de posibilidades que cada poema ofrece.

Versos de presenzas pero tamén de ausencias, en moitos deles rastrexamos unha pegada que comeza a anidar no tempo. Como de xeito brillante se di na lapela do libro, estamos a falar de "un volume de aceptación de orfandades", "unha aprendizaxe da soidade". Ambas cuestións deixan un pouso de melancolía nesta fervenza de sentimentos que e ve acompañada de silencios, recordos, soños, amores caídos, xemidos, voces. Transfigúrase así o tempo e os arrecendos xogan coas soidades nunha sorte de danza que querer seguir escoitando a mesma música, aquela que un día marcou unha felicidade agora murcha pero na que é precisa a resistencia. Moitos destes poemas son poemas de resistencia dende ese estado de plenitude que o tempo adicouse a esmagar de vagariño. Dende a memoria e a palabra ese acto de resistencia convértese nun acto de honestidade con un mesmo, pero que nos vai servir a todos para afrontar ese camiñar cara unha liña na que descubrir e descubrirmos. "A nube sen memoria oculta a mañá/ onde só o poema chega, téndeme a mao, treme".

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 25/06/2017