Herdanza

A pouco máis aspiro nesta vida que a deixarlle ás miñas fillas unha presa de dignidade, un brazado de respecto aos demais e varios andeis cheos de libros. Poucas cousas máis lles poden servir para percorrer este mundo cheo de riscos e trampas no que nos toca movernos. É por iso que cada vez que en Pontevedra se celebra o Salón do Libro Infantil e Xuvenil un sente como eses perigos perden forza fronte a miles de cativos ante un contacontos, ollando as páxinas dun libro ou vendo unha obra de teatro.

Percorrer eses espazos que xorden do maxín dunha chea de xente que traballa coa afouteza da ilusión convértese nunha travesía polo mar da esperanza, unha vacina contra esa batalla permanente que, dende moitos eidos da nosa sociedade, se mantén contra a cultura, entendida como un engadido ornamental das nosas vidas, cando tería que ser un dos nosos maiores referentes para a formación do ser humano.

De todas as imaxes que o Salón pode ofrecer, que son moitas ao longo dun mes cun programa repleto de actividades, poucas me invitan máis a manter ese optimismo como o feito de atoparme a un pai ou unha nai que ten ao seu fillo ou filla no colo compartindo un intre de lectura. É un momento no que se resume todo o que un pai ten que ser para un fillo: protección, cariño, educación e fantasía. Catro lados dunha habitación na que ambos serán invencíbeis. Ningún dragón poderá con eles, ningunha treboada afundirá o seu barco pirata e o ceo será do azul máis intenso posíbel para ver o ronsel que deixa un papaventos na súa danza co aire. Alí dentro o mundo de fóra detense, pouco importa o que nel aconteza ou as sacudidas que batan nesa porta convertida xa nunha fronteira infranqueábel. Alí, os dous xa son un, un ser único cuberto cun longo manto de esperanza.

Este ano cúmprese a edición número dezaoito deste evento a orelas do Lérez. Dezaoito anos facendo das diferentes xeracións Principiños para percorrer o deserto á procura dun pozo de auga mirando as estrelas. Todo un enxame de cativos que sucarán un mundo no que se pincharán moitas veces coas rosas que quererán coller, decatándose da realidade. Porén, sempre terán ese alicerce ao que suxeitarse que é a imaxinación, e iso cultívase a partir de iniciativas como o Salón do Libro e o posterior traballo de colexios e familias para alimentar esa necesidade básica do ser humano. Un alimento tan preciso como a comida. "Eu, se tivera fame, e estivera desvalido na rúa non pediría un pan; senón que pediría medio pan e un libro", afirmou Federico García Lorca nun fermoso discurso pronunciado na inauguración da biblioteca do seu pobo natal, Fuente Vaqueros (Granada), en 1931, para continuar: "¡Libros!, ¡Libros! Unha palabra máxica que equivale a dicir ¡amor! ¡amor!". Libros e amor, unha equivalencia que se converte en visíbel cando pai e fillo teñen un libro entre as súas mans no acubillo dunha aperta.

Galicia debería estar inzada destes salóns, destes redutos da nobreza da alma, destes castelos da esperanza. Aí non se terían que mirar presupostos nin fiscalizar investimentos. As bibliotecas do noso país deberían ter as portas ben abertas para que a elas cheguen o maior número de títulos co alento firme das administracións, as editoriais deberían ter o soporte necesario para que os seus prelos estivesen a botar fume todos os días e o Iva dos libros tería que ser un pesadelo disolto nas miradas dos lectores: "Nós, que comprendemos a vida, burlámonos dos números" é unha das ducias de frases salientábeis de O Principiño, ese catecismo que todo rapaz debería ler na súa infancia para volver a el cada certo tempo xa como adultos. Todos os números que nos terían que importar á hora de falar de cultura e libros non son os dos custos da súa produción, senón os dos lectores que consomen eses materiais.

O Salón do Libro, cando resta menos dunha semana para o seu peche, que será o día 2 de abril (Día Internacional do Libro Infantil e Xuvenil), xa contabilizou arredor de vintedous mil visitantes, o que supón máis de corenta mil olliños a toda máquina, vintedous mil corazóns bombeando sangue convertida en emocións que serán moi difíciles de esquecer. Pensen neses datos multiplicados polos dezaoito anos do Salón. Impresiona, non si? Pois todo ese esforzo non ten que converterse nalgo efémero, senón que esas sementes teñen que ser bosque para encher de osíxeno un mundo con cada vez menos aire limpo. Un bosque con lobos de veludo que non deixan de dar apertas aos cativos, de fotografarse con eles unha e outra vez sen ensinar nunca os dentes, en definitiva, un territorio para a ilusión e para que sexamos un chisco mellores. Que esa sexa a nosa herdanza.

Publicado no Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo. 29/03/2017

Fotografía: Javier Cervera-Mercadillo

Abrir as portas da imaxinación

Rue Saint Antoine nº 170

Literatura. A edición dun libro por parte do Salón do Libro de Pontevedra convértese nunha achega máis deste evento cultural adicado a sementar entre os máis pequenos a afición pola lectura e o amor polos libros. A escrita de Antonio Manuel Fraga e as ilustracións de Jacobo F.S. fan de ‘Escaquis e Romeu’ un novo chanzo na historia do Salón.

Non deixa de medrar o Salón de Libro de Pontevedra, de facer ano tras ano que o maxín de autores e nenos se mesture para facer desta cita un tempo de soños sen comparación noutro lugar que non sexa tras as paredes do Pazo da Cultura de Pontevedra. A decoración dos espazos, os contacontos, os espectáculos, os obradoiros todo iso vai sumando ano tras ano, e xa van dezaoito, na sementeira de futuro que é este milagro que naceu ás orelas do Lérez.

O pasado ano o Salón deu un salto ben importante, un chimpo deses que non son sinxelos pero que o tempo amosará como necesarios. Un xeito diferenciador nun territorio que xa é diferente a todo. Fálolles da edición de libros, e así no Salón anterior contemplamos o nacemento dunha criatura ben fermosa que viña da man de Ledicia Costas, na parte literaria, e de Óscar Villán na ilustración. Aquel primeiro libro foi ‘As peripecias de Extravaganza Pérez’. Agora ese libro tivo un irmán, o primeiro abofé dunha familia que promete ser ben numerosa, neste caso coa escrita de Antonio Manuel Fraga e o traballo na ilustración de Jacobo Fernández Serrano, para poñer nas nosas mans unha historia baixo o título de ‘Escaquis e Romeu’

E como xa fixera a parella creativa do pasado ano, de novo a empresa acadada polos nosos protagonistas desta edición volve a dar boa conta do enorme talento que se abeira na nosa terra. Xente que escribe de marabilla e que o fai para un público realmente complicado, como é o público infantil e xuvenil, moitas veces menosprezado por un sector da cultura pero que cada vez se amosa máis rico e con máis vigor nas súas fazañas. Antonio Manuel Fraga propón unha historia chea de imaxinación, dunha lectura áxil e entretida arredor do encontro entre un barbeiro e unha curiosa ‘rapaza’ que aparece na súa vida. O poder que ela ten de abrir portas nas paredes tralas que asomarse ao que poden ser as vidas de moitos dos protagonistas do libro que se verán reflectidos nas súas actuacións na sociedade e o resultado dos seus feitos, deixa unha narración intelixente, na que no devir do que se conta Antón Manuel Fraga mergúllase nun claro traballo de concienciación do lector sobre o medio ambiente, o medo ao diferente (emigración), a importancia da saúde, os hábitos de lectura, o egoísmo... en definitiva, unha chea de cuestións que o autor encaixa perfectamente nunha narración na que o fantástico vaise impoñendo á realidade, como si o cotiá, o noso día a día, fose unha gaiola para o escritor que precisa de abrir tamén unha chea de portas da imaxinación para citar a seres do máis diversos que espallen a súa narración, e así nos atopamos cunha morea de personaxes fascinantes e que son aos que pon imaxe Jacobo F.S. cunhas ilustracións que perfectamente lle poñen corpo ao escrito, algo que tamén é ben complicado, e máis cando son dúas as persoas a traballar nunha mesma dirección. Así é como todas esas imaxes ben merecen ser amosadas de xeito independente ao propio libro, ocupando parte das paredes do Salón como unha exposición con todos os merecementos desa arte que é a ilustración, ás veces solapada pola escrita, cando van en común, pero que aquí traballan ombreiro con ombreiro.

A capa do libro reúne a todos eses seres xerados por Jacobo F.S. entre os que un non pode deixar pasar a chiscadela que se lle fai ao noso inesquecible Agustín Fernández Paz. Os rasgos físicos de Romeu, o barbeiro amante da lectura que cada noite pasa un par de horas na súa randeeira léndolle as súas plantas, xunto aos elementos do seu carácter, todo inocencia e bondade cos demais, non deixa moito oco á imaxinación. Antonio Manuel Fraga sabe ben, como bo lector de literatura xuvenil e do xénero fantástico, da importancia de Agustín Fernández Paz neste eido da escrita, polo que a homenaxe a un dos tótems, non só desa literatura, senón do propio Salón do Libro, é un acto de xustiza no primeiro Salón que se celebra tras o seu pasamento.

‘Escaquis e Romeu’ é o número dous desa colección que sae do prelo do Salón do Libro pero o que é en realidade é un chanzo máis na procura dese soño que cada vez máis inza entre os nosos cativos como é o de abrirlles esas portas á imaxinación e a todo o que pode conter un libro, que é tanto que esa misión nunca pode rematar. Antonio Manuel Fraga e Jacobo F.S. xuntáronse para seguir subindo eses chanzos, e o que eles puxeron baixo os nosos pés é un dos máis firmes que nos podemos atopar, un libro orixinal dende o que seguir abrindo portas a nosa imaxinación, e esas portas asegúrolles que son infindas.

Publicado no Diario de Pontevedra 27/03/2017

Poesía de primavera

Escribo cuando la primavera se hace sitio en los calendarios, cuando invade orgullosa nuestros campos y hace de nuestras calles un espacio diferente. Un acto heroico que se repite año tras año y que no por ello deja de emocionarnos. Y cuando entra la primavera, o por lo menos cuando se nos decía en el colegio que se producía el cambio de estación, el 21 de marzo, se celebra, desde 1999, por parte de la UNESCO, el Día de la poesía. Una jornada para honrar y alabar al verso. Pues a ello vamos.

En este mundo nuestro, cada vez menos poético, la poesía se convierte en algo cada vez más necesario. Un instrumento del ser humano que lo fija al mundo como pocos y que sirve para intentar comprenderlo y explicarlo que, al fin y al cabo, es lo mismo que comprendernos y explicarnos a nosotros mismos. La poesía deambula por la realidad sin hacer ruido, como un pez en el lecho de un río no demasiado profundo, pendiente del exterior, alimentándose en ese cauce desde el que, de vez en cuando, dar un salto. Cuando esa poesía cae en manos del lector toma el oxígeno necesario para la ignición, convirtiéndose en una llama incandescente, en una señal que deshace la oscuridad y se convierte en amparo para el ser humano.

Afortunadamente la poesía se rebela cada vez más contra su propio destino y lo hace con nuevos títulos, con poetas inagotables en la lectura de un mundo con cada vez más borrones. Pero también con la afortunada recuperación de otros que se sujetaron a ella como un madero en el naufragio. Estas semanas se habla mucho de una de esas recuperaciones, la de la poesía de una mujer que, con el telón de fondo del franquismo, consumió su vida a través del verso. Nuestros recuerdos sobre ella aparecen cercenados por unos años en los que su figura se asentó en el imaginario infantil, en programas televisivos para niños en los que el poema era parte de un juego de sílabas encontradizas y rimas pica-pica. Ahí se quedó Gloria Fuertes, y ahí nos quedamos muchos. Pero la poesía ha dado de nuevo uno de esos saltos desde el fondo del río y tras años de aposentar su fuerza el brinco ha sido espectacular, tanto que varias publicaciones y una exposición en Madrid sirven para reivindicar a la poeta madrileña en el centenario de su nacimiento de una manera casi visceral, en un tránsito por la poesía como pocas veces se ha visto. Uno de esos libros es el editado por Blackie Books, ‘Gloria Fuertes. Antología de poemas y vida’ que hoy mismo ve cómo sale a la calle su segunda edición. Una joya, se lo aseguro. Pocos libros más bellamente editados, en pocos compendios literarios se puede rastrear más intensamente ese pósito de poesía y vida que, al fin y al cabo, es lo que se pone en nuestras manos. Poemas desconocidos, fotografías, objetos, dibujos, apuntes... todo un itinerario alrededor de la existencia de esta mujer que estuvo en la otra orilla de manera permanente.

Su obra y su vida fueron un desafío al tiempo en que le tocó vivir y al que fue tanteando desde la escritura. Carpetas de goma llenas de poemas, cigarros y botellas de anís componen el sombreado de la vida que se fue destilando en sus poemas que, lejos de aquella caricatura televisiva del final de sus días, se evidencia como una poesía de hondo calado, enérgica a la hora mirar a los ojos a aquella España gris y reaccionaria en la que el pez cada vez disponía de menos oxígeno. El oxígeno era su amor por otra mujer, las ausencias y los llantos, la juventud pasada y los recuerdos, los veranos y los autorretratos, los caballitos de mar y los niños. Nos damos así de bruces con la sorpresa de que aquella Gloria Fuertes a la que la transición hizo subir a unos globos de colores era  mujer y poeta, que no poetisa, con un espacio propio dentro de la literatura española y con una poesía destinada al pueblo: «El pesimista piensa en ayer/el optimista en mañana/el realista en hoy/El poeta en ti», escribió Gloria Fuertes en un poema titulado ‘El poeta’, para situar al poeta y a la poesía en su justo lugar, el punto medio entre la realidad y el folio que es el ser humano. Ayer se conmemoró con las primeras flores de la nueva estación el día de la poesía, pero poetas y poemas como los de Gloria Fuertes reivindican que todos los días lo puedan ser. Échense a este libro como a un río de aguas limpias, sumérjanse en él y a cada instante sentirán la necesidad de saltar, de dar brincos empujados por la emoción. Les dejo otro poema de la felizmente recuperada Gloria Fuertes para esa celebración titulado  ‘Poética’: «La poesía no debe ser un arma,/debe ser un abrazo,/un invento, un descubrir a los demás/lo que les pasa por dentro, eso,/un descubrimiento,/un aliento,/un aditamento,/un estremecimiento. La poesía debe ser obligatoria».

Publicado en Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 22/03/2017

Fotografía. Gloria Fuertes en 1966 (Blackie Books)

Una geografía vital

Hay libros que se pegan a la piel del lector. Textos con los que uno, por los motivos que sean, sobre todo los relacionados con las experiencias propias, se siente reflejado en sus palabras. Son libros que parecen situarse, no tanto junto al lector, y sí como resúmenes de un grupo generacional, de un colectivo que responde a toda una serie de rasgos comunes. Y para eso poco importa si la historia que se cuenta se sitúa en Madrid, Moscú o Montevideo. Las geografías físicas poco entienden de las geografías personales, en ellas la literatura disuelve ríos y cordilleras frente a las emociones que la vida nos hace experimentar.

Pedro Mairal nació en Buenos Aires en 1970. Autor de novelas, poesía y guiones cinematográficos, escribe para diferentes medios de comunicación latinoamericanos. El pasado año publicó en Argentina La uruguaya, editada ahora en España de la mano de la siempre intuitiva editorial Libros del Asteroide. Y La uruguaya es, precisamente eso, un relato que, partiendo del individuo, ofrece una dimensión generacional que se sitúa ante un hombre de cuarenta años con dudas sobre su matrimonio y en el que un cambio de ciudad durante un único día motivado por un viaje entre Buenos Aires y Montevideo para cobrar un anticipo por unos libros le llevará a plantearse muchas cosas sobre su actual estado vital. En él, permanentemente sobrevuela el cómo la vida nos va posicionando ante diferentes situaciones que son las que van definiendo nuestra existencia, las que generan un mapa en el que se van sedimentando diferentes accidentes geográficos que nos costará más o menos superar, pero que en cualquier caso marcarán nuestro devenir y motivarán infinidad de situaciones motivadas por el miedo, las dudas, las preguntas sobre cómo irán discurriendo los años siguientes, en definitiva, nosotros y lo que nos rodea.

El autor nos sitúa ante una jornada en la que el protagonista hace de esa nueva geografía una especie de retorno a un momento previo de su vida, estableciendo contacto con una mujer que llegó a significar un momento inolvidable en el tiempo, aunque éste fuera muy escaso. Esa compañía parece convertirse en un soplo de aire fresco, pero solo servirá para comprender aquello que canta Sabina de que "al lugar donde has sido feliz no debieras tratar de volver", por lo que se había convertido en un feliz de recuerdo de un amor iniciático se convierte en una repetición de errores, en una sucesión de situaciones que, partiendo de lo cómico, no dejan de mostrar lo grotesco del personaje y como cada tiempo vivido responde a un momento determinado. Saltarse esa sucesión cronológica deriva en situaciones como las que se producen en el transcurso del relato. Un devenir que se convierte en brillante por la capacidad del autor para transmitir sensaciones, para reflejar el pasado y el presente a través de la mirada del protagonista y sus continuos planteamientos de su existencia que no hacen más que dirigirse en una huida hacia adelante en la que las parejas se van modificando y las relaciones entre hombres y mujeres pasan por situaciones muy propias de nuestro tiempo, y así todo parece fluir con una enorme normalidad a lo largo del libro gracias a la capacidad para narrar de Pedro Mairal, como él mismo escribe en el final del relato: "Escribo sobre lo que me pasa". Una escritura directa, sin grandes artificios literarios, sin las vanas pretensiones que muchos escritores buscan introducir en sus obras para mostrar lo bien que escriben, lo mucho que saben de literatura, pero olvidándose de rascar en la piel del lector, allí donde la complicidad con el autor es lo que le concede importancia a un relato, aunque este no trate de grandes circunstancias, sino, simplemente, de un hombre repleto de preguntas, situado en una de esas encrucijadas en las que la vida te mide y en las que nadie posee un libro de instrucciones sobre que es lo que hay que hacer. En la que simplemente uno contesta: "Soy yo".

Publicado en el suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 19/03/2017 

Del barrote al verso

Rue Saint-Antoine nº 170

Literatura. La presentación en Pontevedra el próximo jueves del poemario inédito de Eladio Vaz ‘Oropeles’, nos ofrece un conjunto de poemas en los que su amor por Galicia se entremezcla con la realidad humana y social de una España presa de su propio destino tras la Guerra Civil. Él, funcionario de prisiones, hizo del verso un canto de libertad.

En enero de 2016 Rodrigo Cota descubría en estas mismas páginas la historia de un poeta perdido de nombre Eladio Vaz Gallego (Compostela, 1894-Pontevedra, 1957). Aquella era una de esas historias que esta España cainita de unos y otros había dejado sepultada por años de historia y la tortícolis permanente de esta sociedad por mirar atrás, por reconciliarse con los suyos, por hacer justicia. Rodrigo Cota contaba una historia de esas que perfectamente él mismo se podría haber inventado para seducirnos con su escritura como hace semana tras semana, pero no, allí había un rastro de verdad inmensa, un rastro que llevaba hasta la historia de un hombre al que, pese a ser carcelero de la República, pese a sus convicciones galleguistas, azañistas y republicanas, Franco le había concedido, por intercesión de sus propios reos (a los cuales defendió poniendo en peligro su vida), el regreso a su Compostela natal y mantener allí su trabajo de funcionario de prisiones. Su nombre fue inscrito por Alexandre Bóveda en el Partido Galeguista en 1936, pocos días ante del Golpe fascista. Eladio Vaz, funcionario de prisiones y poeta paseaba con su nieto Rafael Domínguez por Pontevedra cuando la caída de una cornisa acabó con su vida. Su bisnieto, Rafael Domínguez, concejal de Pontevedra y médico de una saga íntimamente vinculada a Pontevedra a través del Sanatorio Domínguez es quien ha puesto en las manos del propio Rodrigo Cota un manojo de versos que el próximo jueves serán presentados a las 20.00 horas en la Casa das Campás. Versos en los que nos asomamos a un hombre entre una España sangrante y dolorida, y su familia, el bálsamo necesario para no derrumbarse ante una guerra y un paisaje humano y social lleno de miserias.

El poemario estaba compuesto de dos partes, una en gallego y otra en castellano. Todo él escrito entre 1937 y 1947, lo que venía a suponer una valerosa aportación dada la escasa poesía en gallego de aquel tiempo. El infortunio hizo que el poemario en gallego se extraviase en manos del médico, expresidente del Pontevedra c.f. y cantautor Luís Emilio Batallán quien quiso musicar esos primigenios poemas en gallego. La música no llegó y los poemas desaparecieron en una lastimosa pérdida en estos momentos irrecuperable, al no existir ninguna copia de ese original prestado por la familia tan inocentemente, conservándose únicamente dos pequeños fragmentos incluidos en el prólogo escrito por el autor: «Aló no Ceo prantado/ós pés do Noso Señor,/choroso i acongoxado/dixo-llel avergonzado:Señor, Galicia é millor. /Millor co Ceo da Groria/xa sei que non pode ser, pero Señor, fai memoria./Si fixeses ti outra Groria/Tiña en Galicia que ser».

Este profundo canto de amor a Galicia se mantiene a lo largo del resto del poemario que conservamos, el que, escrito en castellano, mantiene siempre un pie en Galicia, pese a estar compuesto en su gran mayoría en Madrid y varios poemas finales en su destino compostelano. Una distancia que superó a base de miradas a aquel paisaje de ríos y verdes y a la familia, tratados con una enorme dulzura a través de unas rimas que, en algunos casos, pueden presentarse como repletos de inocencia pero en los que sí emerge una enorme sinceridad. Él mismo, ante la inminente posibilidad de su publicación se disculpa por esa situación derivada de su deseo y entusiasmo por escribir poemas. Pero de lo que no dice nada Eladio Vaz es de otros poemas en los que sí hay que sujetarse a la silla, en los que vemos al hombre ante la España lacerada por sus hijos en los que el poeta se acerca a las distancias entre ricos y pobres, a la ciudad que engullía al campo, a la desolación provocada por la Guerra, a la educación, la cobardía o la ambición del ser humano. En esos poemas, muchos de ellos no tan condicionados por la métrica, el poeta abre la celda de sus pensamientos, muchos de los cuales no serían nada fáciles de mostrar en eses días: «No existe el asesinato,/esto se llama paseo,/el deporte es un recreo,/que se hace sin recato» o «Fábricas paralizadas,/el campo hecho un erial,/las industrias destrozadas/sin un artista genial,/y tantas vidas segadas/por la máquina infernal».

Se compone así un íntimo retrato de un tiempo en el que echamos muy en falta esos poemas en gallego a los cuales el propio Eladio Vaz se refiere en el prólogo: «expresan algunos mi acendrado cariño a la patria chica, a la que adoro con todas las fuerzas de mi ser (...) en la que ví por primera vez la luz suficiente para justificar el que yo quiera con deleite a esa tierra meiga de mis amores y que por ella suspiraba cuando de ella estaba ausente».

Desolación

Sonorísimas,claras, estridentes,
las trompetas amortiguan el fragor
de la lucha ensangrentada de terror
que se libra entre ambos combatientes.

A la muerte caminen, sonrientes
las brigadas, todas llenas de estupor,
se embisten con coraje, con furor,
armados de metralla hasta los dientes.

Ya lejos no suenan las trompetas
ni tampoco el ruido del tambor,
todo es calma y silencio en derredor.

No luchan al compás de las cornetas,
ni se alegran las luchas con retretas,
todo es muerte en el campo asolador.

Publicado en Diario de Pontevedra 20/03/2017

Fotografía. Eladio Vaz junto a sus dos hijas (Archivo familiar)

O espertar dun soño

DENDE O seu taller escoitase a campá do mosteiro de Armenteira, un repenicar que semella espertarnos dun soño como o de San Ero, fundador dese mosteiro, do que espertou 300 anos despois. O certo é que as obras de Leopoldo Nóvoa teñén tamén esa capacidade, a de conxelar o tempo, a de sedimentar, nese territorio construído, todo un magma que semella estar activo, aínda que na súa superficie se amose solidificado.

Toda a súa obra ten ese sentir, o do latexo interno, o da faciana hermética e silenciosa fronte ao espectador. "O silencio é, agora, a oquedade de luz dun soño morto", escribiu o poeta Xavier Seoane. Silencio, oquedade, luz, soño. Catro palabras que balizan, como un compás, o quefacer plástico de Leopoldo Nóvoa. Unha conxunción de elementos que forman parte dunha obra de longo alento, unha inmensidade pictórica que quedou sen pai fai cinco anos pero que deixou un legado inxente. Parte del, dezanove pezas, forman parte desta homenaxe en forma de exposición que se amosa no Centro Cultural Marcos Valcárcel de Ourense ata o 16 de abril. Poden semellar poucas pero á vista da forza que cada unha desas pezas ten, son máis que suficientes para a aproximación a un pintor único na nosa paisaxe plástica, pezas que ademais son o perfecto vencello para achegarnos ao motivo que lle da sentido a esta convocatoria como é o propio taller do pintor entendido como espazo de creación, o ámbito dende o que o creador impulsa a súa obra cara o infinito.

O Atelier de Armenteira segue aínda alí, como no soño do santo, chantado entre vides e leiras, entre bosques e correntes de auga, agochando no interior ese tempo detido entre a memoria e a luz. E aí é onde todavía pervive a obra de Leopoldo Nóvoa visibilizado nunha morea de cadros que son memoria a través da súa xeografía casi táctil, unha orografía do experimentado que se foi sedimentando sobre o soporte ata converterse en testemuña dun tempo e dun hombre fronte a el. Leopoldo Nóvoa nunca se afastou da súa contorna, tanto en A Armenteira como en París, os seus talleres eran unha sorte de alambique dende o que destilar o acontecer da realidade social do ser humano, facéndoo case como un alquimista, convertendo sensacións, percepcións ou inquedanzas en obras de arte. Obxectos físicos nos que se calibra unha realidade non sempre feliz. As cinzas, os fragmentos, os espiños, os símbolos, os ocos... todo iso e moito máis é a iconografía relativa a unha sucesión de xeracións e circunstancias, de loitas que foron facendo de todos nós algo moito peor do que semellamos ser, poñendo ao propio ser humano contra as cordas nese baleiro da escuridade, nese horizonte de cinzas no que o futuro semella estoupar no presente, nunha concentración de forzas que todavía hoxe abraia pola súa contundencia así como pola súa vixencia.

Percorrer estas obras significa achegarse a ese retorno que tiña lugar cada verán, no que o artista ía acumulando unha longa traxectoria a un e outro lado do Atlántico, a carón de grandes artistas plásticos, pero tamén xunto aos escritores do boom latinoamericano, pero ao que non se pode entender sen esa introspección que se pode acadar nese espazo inzado pola natureza e ata por un ascetismo de tipo monástico que semella sobrevoar pola contorna, dende a fusión de néboas e sons de paxaros que compoñen un hábitat certamente singular que agromou nunha obra da que aquí temos moitos dos seus diferentes percorridos. Tamaños e técnicas distintas nas que latexa unha mesma alma, un xeito de entender a arte como parte dunha vida que vai máis alá da presenza física do seu creador. Cinco anos despois cada unha destas obras seguen sendo un berro do desacougo, a contención dun silencio que nunca se escoitou tanto sobre unha superficie pictórica como cando Leopoldo Nóvoa puxo mans en mente sobre ela, e o que tantas veces fixo no seu estudo de A Armenteira, alí onde nos espertamos dun soño.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 12/03/2017

Non deas a esquecemento

O ESQUECEMENTO é a última morte. Esta morte, a da memoria, a da dignidade de tantas vítimas, é a que tenta evitar Luís Bará cun longo traballo de fondo que vén facendo dende hai anos adicado á recuperación da memoria histórica e que agora obtén un novo froito coa publicación de Non des a esquecemento. Un arrepiante mollo de relatos que xorde do contacto coas familias da dor, de poñer os pés alí onde os mortos viviron e onde lles arrincaron as súas esperanzas dun mundo mellor ou, sen tantas pretensións, sinxelamente, abortando as súas irrenunciábeis arelas de ser felices cos seus.

Aínda ata hai ben pouco estas historias estaban escritas no silencio, chantadas portas adentro de casas nas que a represión da Guerra Civil do franquismo fixo o seu traballo, e fíxoo tan ben que oitenta anos despois aínda custa achegarse a todos aqueles feitos para destapar o pano do espanto que ensombreceu as vidas de tantas familias. Esas familias son as que olla en fite Luís Bará nun traballo convertido nunha odisea, ao achegarse á dor e ao arreguizo que non se poderán superar aínda que pasen centos de anos. Ben ao contrario, mover esas pedras do mal deixa unha lameira aínda fresca, unha dor que se converte para as familias en pantasmas que volven saír. Pesadelos que fan das súas confesións un acto de expiación íntimo que, ao fin e ao cabo, convértese nunha necesaria liberación. Elas estaban agardando a que alguén petase na porta, a que se escoitase o que tantos quixeron que fose silencio e esquecemento. Unha cuestión que debería xurdir dos propios organismos oficiais, das administracións, ausentes na reparación da ferida que aínda supura e que tantos desprezan como se iso formase parte dun pasado de séculos prehistóricos ou como se aínda non estivese presente en tantos afectados que mesmo nin poden poñerlle unhas flores aos seus, privados dun lugar no que facer que as súas bágoas sementen a terra pola que morreron. Eses mesmos erguen a bandeira da Transición como vademécum que todo o cura, como o apósito baixo o que todo se soluciona, sen entender que ese emplasto xa non serve ao despegarse dunha pel que deixou de estar infecta para precisar aire limpo, un aire novo que recupere as súas vidas.

Ogallá que o libro, presentado no Museo de Pontevedra e que posteriormente terá presentacións en diferentes puntos de Galicia, sirva para que continúen agromando esas voces, transformando os silencios de pedra, que tanto custa mover, e que abofé están moi presentes en tantas xeografías da nosa comunidade, na que a represión, sen guerras, sen trincheiras, acadou unha especial virulencia dende a noite, dende a escuridade dos covardes que facían dos paseos ou dos fondeamentos un xeito de desaparición do que só quedaba a pegada da ausencia. Os cinco capítulos do libro sinalan cinco aspectos esenciais desa represión. Memoria de Vilaboa, a terra do autor e onde se deu conta de que existía ao seu arredor un espazo mudo de historias agochadas que había que rescatar como unha débeda coa sociedade; ‘O ronsel das silenciadas’, as mulleres como vítimas da dor inesgotábel da morte dos seus fillos e homes, sufrindo durante décadas, sinaladas para sempre ante a comunidade e que Montse Fajardo converteu en Un cesto de mazás, título doutro libro imprescindíbel da memoria; Memorial de San Simón, os espazos da reclusión e, neste caso, cando a beleza se volve horror; Das casas refuxio, o risco da solidariedade cos fuxidos, e Era a historia da noite, cando a ría de Vigo se converteu nunha gran foxa común.Luís Bará non é historiador, é filólogo e político, e a súa ferramenta de traballo é a oralidade, as narracións daqueles que viron como mataban a seus pais, como as súas nais e mulleres eran marcadas de por vida, xa non só sobre a súa pel sendo violadas, rapadas ou gravadas na fronte, senón na alma. Esa escrita da oralidade convértese en emoción continua, en tinta negra, e ben negra, na que nin nos brancos do folio un ten acougo. Só a condición ética (si, estoulles falando dun político) permite coller osíxeno para reivindicar aqueles ideais dos que morreron, pero tamén como base para a reconstrución dunha sociedade actual que sexa mellor, e aí aínda queda moito por facer, pero poucos chanzos máis firmes que os que emerxen deste proxecto admirábel.

Historias obrigadas que nos poñen un nudo na gorxa. Miradas afoutas cara á dignidade, como a de Cinta Rey, a nai do fusilado Víctor Casas, acariñando o piñeiro no que morreu o seu fillo, mirando á cámara que suxeitaba Amalia Álvarez, a viúva de Alexandre Bóveda. Historias... historias que nunca teñen que quedar no esquecemento. É a nosa obriga.

Publicado no Diario de Pontevedra e El Progreso de Lugo 15/03/2016. Fotografía: Cinta Rey retratada por Amalia Álvarez no piñeiro da Caeira onde fusilaron o seu fillo Víctor Casas (Arquivo da familia) 

Sapos sen final feliz

Rue Saint-Antoine nº 170

Literatura. A estrea literaria de Ana Cabaleiro, ‘Sapos e sereas’ (Editorial Galaxia) pon nas nosas mans un mollo de relatos nos que se traballa nos estereotipos de xénero ante os que a historia e a nosa renuncia como sociedade igualitaria nos mergullaron, e iso sen deixar de lado unha coidada escrita que agocha un esperanzador futuro.

Sapos e sereas, homes e mulleres fantásticas que os relatos que a historia compuxo ao longo dos séculos para decorar a nosa paisaxe de nenos e nenas que medran cunha mitoloxía da demagoxia e que pouco ben lles fixo ao longo da súa vida. Figuras literarias que se suceden nos contos que lemos dende cativos, como aquelas mulleres marabillosas que fan que se afundan os barcos cos seus cantos dende as rochas ou homes que mudan en canto os bica unha muller para converterse nese príncipe azul que toda muller desexa ter. Ana Cabaleiro arremete contra estes clixés para, ela si, afundilos coa súa escrita no fondo das nosas conciencias.

Unha estrea literaria feita dende o compromiso, dende a mirada anovada a unha sociedade que ten que mudar e para iso Ana Cabaleiro vai ata onde todo xorde, ao imaxinario que pouco a pouco se foi pousando no noso maxín e que sen darnos conta queda preso no noso interior por moitos anos que pasen. De aí que a autora se arrodee de Reis Magos, de lobos feroces ou de sapos e sereas para darlle unha volta ás cousas, para amosar que baixo o tópico emerxen os matices que ao fin e ao cabo, son a realidade da vida, e aí é onde traba Ana Cabaleiro ao real, onde crea as súas propias historias que devecen por pegarse a nosa realidade, ao hoxe que vivimos e no que o engano e a dormente que tanto gostan moitos de espallar como un aire narcótico fan de todos unha especie de ‘replicantes’, de seres que viven cheos de medo, sen aquelas liberdades xenéticas coas que nacemos pero que nesta sociedade se sementan  ao longo dun rego errado. Nos relatos de Ana Cabaleiro ese rego non vai dereito, que é como ten que ser a vida, cos seus xiros e as súas voltas: as dúbidas, os erros, os medos e as equivocacións, pero tamén o humor, a ledicia e a esperanza.

Ese acomodar os relatos na vida de hoxe é o que lle dá a todos eles o carácter de achegarse ao lector, acadando unha proximidade que se agradece xa que moitas desas situacións son tamén as nosas, ou as que a pouco que xire esa vida sabemos que se poderían producir na nosa pel. Así é como nos textos vaise esvarando dende o territorio do irreal ou cando menos do que pode ser un mundo de soños ou de crenzas cegas, ata o acontecer do diario, que ven definido polas relacións entre homes e mulleres coas que Ana Cabaleiro aproveita para arremeter contra o que moitas veces se espera deste tipo de relacións, das convencións que amosan ás mulleres debecendo por un home no que pousar tódalas súas arelas de futuro, levando ao mesmo tempo a súa propia marxinación. Tamén para dirixir a nosa mirada cara capítulos de violencia de xénero e as posicións que dende a sociedade se adoptan fronte a esa eiva. As conductas previas aos sucesos, así como a paisaxe que queda aberta despois e que non poucas veces se volta contra a propia vítima. Faise así da escrita un lugar para tentar comprender (iso non, que é imposible) pero polo menos para poñer ante os nosos ollos aquilo que cada vez máis apodrenta a nosa sociedade.

E neses relatos tamén se coa o humor, ás veces un humor de gran finura, tenro, pero noutras un humor cheo de sorrisos como o adicado ao Lobo feroz, unha xenialidade pola que desfilan moitos personaxes ben coñecidos nun inesperado ambiente. Pero tamén hai espazo para imaxes cheas de poesía, como as dun poema escrito nun papel desfacéndose na neve, tal e como se desfán as relacións cando as cousas se poñen baixo cero. Eses dous son só algúns deses momentos rutilantes que asoman ao longo destes textos que o que fan sempre é poñernos ante nós mesmos a través dunha serie de historias que tamén amosan as posibilidades dunha nova escritora na nosa narrativa. O que de saída xa é unha espléndida noticia que, ademais, vese acompañada por todo o bo que teñen estes relatos dos que o mellor que se pode dicir é que semellan poucos cando chegamos ao seu final, botándose en falla algún máis para darlle máis corpo a un conxunto de textos que nos abren os ollos, e que nos fan mirar a todo ese pouso que a nosa sociedade labrou na nosa infancia para facernos medrar e agora espertarnos bicando sapos que lonxe de transformarse son aínda máis repulsivos que cando se puxeron ante nós.

Remata o libro cun acaído epílogo que baliza os camiños en feminino, os daquelas mulleres que a historia situou nun lado de perversión como demos fronte ao home, mulleres inzadas de pecados aos que carregar con tódolos nosos males e que van ben máis alá dun conto. Un sapo que se lles fixo tragar para poñer máis difícil un final feliz en feminino.

Publicado no Diario de Pontevedra 13/03/2017

Mulleres bravas

«-E por que os ían face-los homes? Vaia solución.

-Pois porque as mulleres andarían en traballos máis cualificados, nas profesións liberais, na dirección de empresas, nas actividades artísticas, nas viaxes longas, nos proxectos...»

[‘Anagnórise’ (1988).

Mª Victoria Moreno ]

Nesta semana tinxida de violeta non foron poucas as iniciativas ou os xestos que de novo puxeron en valor ás mulleres, e aínda máis, as mulleres fronte á fenda que teñen que superar no seu día a día respecto a unha sociedade esaxeradamente masculinizada. Minoradas en infinidade de eidos do noso mundo fronte ao home, a cor malva destes días ondeou como unha bandeira movida pola brisa da esperanza e axitada polos refachos da coraxe por andar a estas alturas da película con estas reinvindicacións que semellan propias de séculos pasados.

Hoxe mesmo, na Librería Paz, terá lugar outro deses axitar de bandeiras coa presentación na nosa cidade, Culturgal aparte, dunha colección de libros dirixidos ao lector infantil, aínda que non só a el, que saen do prelo da Editorial Urco baixo o título de Mulleres bravas. Unhas publicacións nas que se fai unha escolma de mulleres que amosaron a súa afouteza fronte á vida, ensarilladas pola lingua a unha terra da que nunca se desfixeron é a que honraron ata as súas respectivas mortes. Polo de agora son dous os títulos publicados, o primeiro inevitábelmente tiña que estar adicado a Rosalía de Castro, a pedra angular da historia da muller na sociedade galega, na que vida e poesía compuxeron unha clara cerna reivindicativa que aínda hoxe é ronsel para moitas outras mulleres. O segundo deles achégase moito máis aos nosos días e tamén a nosa Pontevedra, a inesquecíbel María Victoria Moreno é a protagonista dun deses libros que reluce como unha pequena xoia dende o que volver a compartir tanto como nos deixou esta muller. Certamente o de brava encaixalle a María Victoria Moreno perfectamente, ela que deseguida que aterrou en Galicia acolleu a nosa lingua como súa, e non só iso, senón que fixo un primixenio apostolado dela, xa non só coa súa fala, senón ensinándoa ou, como non, dende a escrita de numerosos libros cos que engaiolar a miles de rapaces para facelos entrar, dende a educación e a lectura, no territorio do galego. Libros que eran divertidos, cheos de temáticas actuais e próximos a mocidade, con mulleres que os protagonizaban dende unha cotidianeidade que viña a rachar con moitos dos estereotipos daquel momento, e nos que sempre habían algunha mensaxe que pegar á pel, que levar ao noso carón para sempre. Textos inagotábeis aos que un aínda se asoma hoxe coa emoción de coller unha antiga edición dese Anagnórise que formou parte das nosas vidas e na que se suceden os nomes de varios membros da familia que puxeron mans e ollos sobre el. Un axóuxere doutro tempo coa forza suficiente para levarte a un tempo de construción, de formación dun mesmo que nin siquera podía imaxinar este hoxe que temos onde ás veces todo semella que está baleiro. Un tempo no que, abofé, non confiabamos nin en nós mesmos, pero alí estaba María Victoria Moreno. Ela xa o facía poñendo nas nosas mans moito do preciso para medrar coas súas palabras e coas súas arelas: «As persoas estamos feitas para levar adiante os soños máis fermosos», escribiu nese texto. Ela foi das primeiras en incluir esas arelas nos plans de estudos, do mesmo xeito que fixo dos afectos manuais para servir de alicerce a todos eses cativos que se proxectaron nela e dende ela.

Como muller brava, como heroína dunha vida na que sempre fuxiu de protagonismos, precisaba tamén de actores secundarios. Alma, a súa cadela, ou Teresita o seu coche vermello, foron algúns deles. Pingas que compuxeron o océano da súa personalidade no que, como vemos, aínda se botan barcos a navegar sabedores, como sabemos moitos, que aínda se poden apañar moitos peixes.

Eli Ríos, que fixo o texto deste libro, como María Lado fixo o de Rosalía, xunto ás marabillosas ilustracións de Eva Agra en ambos, ou o traballo dende a editorial de Andrea Jamardo, son tamén mulleres bravas que reivindican hoxe un traballo en feminino é unha mirada á realidade cada vez máis necesaria. Cada un destes libros é un deses chanzos precisos para seguir na liña do progreso, na do ascenso que as mulleres deben manter  de xeito firme para recortar esas diferenzas co home que, como crebas na nosa sociedade, obríganos a un esforzo co que non contabamos e que probabelmente o optimismo de María Victoria Moreno non contaba con andar aínda a voltas con iso neste tempo. Tomar como exemplo a Rosalía de Castro ou a María Victoria Moreno é un axeitado canon polo que seguir poñendo os pés sobre as súas pegadas, un camiñar cheo de luzadas moradas. Unha cor de reivindicación para facer do berro xuízo e razón que alumeou ao longo desta semana en rúas, institucións ou medios de comunicación coa intención de facelo ao longo de todo o ano.

Hoxe, entre os libros de Cano Paz, proxectarase moito do que esas dúas mulleres fincaron en Galicia dende a lingua, pero tamén dende o seu compromiso co ser humano. Un Vermú con libros que fará, dende as 12.30, que voltemos a mirada cara esas mulleres bravas da nosa historia. Achéguense, non o pasarán mal, lembrando, e sobre todo coñecendo ao relevo nas mulleres bravas desta terra que xa lles digo eu que pagan moito a pena, e ata poden mercar un deses libriños para os seus cativos, estarán sementando bravura, tamén conciencia, pero sobre todo futuro.

Publicado no Diario de Pontevedra 11/03/2017

Fotografía. María Victoria Moreno no 2003 (Gonzalo García)

Vila-Matas y su contratiempo

Esperadas siempre con una gran expectación, las novelas de Enrique Vila-Matas acostumbran a ser una reflexión en torno a la literatura, pero, sobre todo, sobre la construcción de la novela como artefacto. En esta ocasión, aun más, al hacer de la idea de repetición su argumento.

LLENAS DE TÚNELES que recorrer entre sus líneas las novelas de Enrique Vila-Matas se constituyen como auténticas introspecciones a la naturaleza del autor, a su manera para conformar relatos, para transitar por la novela como foresta que devastar. Un itinerario que el autor de Dublinesca lleva recorriendo desde sus primeras obras, pero que ha ido sofisticando hasta sus últimos trabajos en los que se encierran infinidad de recovecos alrededor de la creación literaria y de la escritura como herramienta para la narración. 

Si algo preocupa a cualquier escritor es el sentir la originalidad de su trabajo, el establecer caminos lo más singulares posibles para definir una escritura propia o, como se afirma en el libro, "buscar una voz propia". Enrique Vila-Matas no solo pretende esto con sus novelas, sino que, en esta ocasión, emplea ese argumento para nutrir un relato que bajo el título de Mac y su contratiempo (Seix Barral), es casi un ensayo, o un conjunto de relatos o un diario, o... en definitiva, una premeditada hibridación de géneros con visitas de ilustres como Roberto Bolaño y alguna sorpresa más, con las que seguir perforando esa superficie establecida por la vida, a través de un personaje con ciertas peculiaridades que, obsesionado con un escritor vecino y con la novela escrita por este hace treinta años, decide reescribir aquella novela imperfecta. Tenemos por lo tanto la propia literatura como inspiración, al hacer de ese beber de otros relatos un análisis de las relaciones de los escritores con obras del pasado de las que inevitablemente se alimentan, pero también el relato permite al escritor hacer de la vida de este hombre un reflejo de las propias relaciones personales, de su trato con su familia y con un barrio que emerge con una inusitada fuerza, haciendo de la calle un espacio lleno de energías en el que los protagonistas se escrutan bajo el microscopio de un entomólogo.

Especialmente brillante es ese continuo navegar por lo literario, empleando Enrique Vila-Matas el análisis de ese libro anterior para vincularlo con autores y profundizar en sus estilos, convirtiendo muchos fragmentos de la novela en ensayos sobre otros escritores. También el libro se adentra en opiniones del autor sobre situaciones de hoy en la literatura, como la suficiencia de algunos nuevos novelistas "increíblemente preparados en su inagotable vanidad" o aludiendo a la "bilis negra" de ciertos críticos que ya anunciaban "los tiempos que vendrían después, los tiempos de las redes sociales". Haciendo todo ello con una fluidez que no cae en lo pretencioso de esos ensayos, normalmente demasiado sesudos, al tiempo que relaciona esas situaciones con la vida del protagonista. Un tras la puerta que se abre y vincula con el exterior en una simbiosis llena de ricas aportaciones al relato. Es así como a través de esos otros autores el texto se convierte en coral, las voces se alternan unas a otras en un ejercicio de ventriloquía que tiene guiño incluido, situando el contrapunto preciso a ese discurrir por lo literario en el ámbito vital del protagonista, una vida conyugal llena de miradas irónicas, y su relación con el entorno y los personajes de su cotidianeidad permiten anclar a Mac al mundo real, frente a sus divagaciones sobre lo literario.

"No evoluciono: viajo", escribió Pessoa. Esta sentencia, incluida por Enrique Vila-Matas en el libro, es también una afirmación personal del propio autor que no ha dejado de viajar desde su primera novela publicada en 1973 hasta estos días en que ha puesto en circulación una novela realmente fascinante a partir de una estructura que no deja de sorprender hasta un final de voces, de escrituras de a pie por caminos ignotos, por otros ya pisados y por un sinfín de sabores que, al fin y al cabo, son los que le dan sentido a la vida, tanto de escritores como de lectores, aunque esto, al final de un libro, sea hablar de una misma identidad.

Publicado en el suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo. 5/03/2017

Unha lección de imaxinación

Rue Saint-Antoine nº 170

Teatro. A despedida do ciclo Domingos do Principal deixounos o ronsel da balea branca. ‘Moby Dick’, o mítico relato de Herman Melville, adaptado para todos os públicos pola prestixiosa compañía ‘Teatro Gorakada’, amosou un abraiante espectáculo visual e literario que reflicte como os grandes textos da literatura teñen acomodo nos cativos.

A historia da balea branca pasou onte por Pontevedra. O desexo de vinganza do capitán Ahab, a súa obstinación por cazar a Moby Dick, a amizade entre os mariñeiros, as decisións que poñen en perigo aos demáis, o desexo de aventuras... todo iso é Moby Dick, e moito máis. Pero Teatro Gorakada ben sabe que ese moito máis é como meterse no océano a capturar a propia balea branca da interpretación, xa que os cativos, aos que vai dirixida esta adaptación, naufragarían ante unha empresa tan descomunal. Pero a condensación da novela de Herman Melville é tan axeitada que resume moitos dos seus aspectos esenciais amosándoos dunha maneira distendida para que unha hora de representación pase voando.

Todo é sorprendente no traballo desta compañía, dende o seu propio traballo actoral, o desenvolvemento da música, a importancia dos obxectos, o humor, os sons, a iluminación...todo xoga a favor de obra nesta travesía na que o espectador non pecha a boca durante a súa duración. Un deses espectáculos que respaldan ao teatro, non só como gran contador de historias, senón que amosa a súa utilidade para trasladar aos máis pequenos textos clave da literatura universal sen darlle as costas as súas esencias e poñendo ante os seus ollos un auténtico espectáculo entretido e a pouco que os pais completen a narración, dunha fonda utilidade para todos eles.

Herman Melville publica Moby Dick (na súa primeira edición titulábase ‘A balea’), en 1851, unha novela na que se mesturaban experiencias persoais das súas viaxes con noticias sobre a caza de baleas e, neste caso, a dun cachalote branco que se enfrontaba aos seus cazadores. Así construiu unha das novelas máis importantes da literatura universal na que se agochan moitas cuestións referidas á relixión, a política, á conducta do ser humano, convertendo ao Pequod nun tubo de ensaio dende o que achegarse ao home e a moitos dos seus comportamentos. Non é, polo tanto, unha aposta sinxela a desta compañía vasca a de adaptar o relato nunha representación dirixida a nenos maiores de seis anos, pero á vista do resultado un non pode menos que aplaudir ata botar fume coas palmas por cómo se consigue reflectir todo ese universo. Un traballo fiel ao espírito da novela e que se detén nos episodios centrais do relato: A chegada de Ismael á pousada, a contratación da tripulación, a historia que se agocha trala perda da perna do capitán Ahab, a procura das baleas, a obstinación do capitán, e a loita final con Moby Dick. E para todo isto Teatro Gorakada precisa de cinco actores, unha corda, un par de madeiras, un cubo de latón, un barril de chapa, dous instrumentos musicais, un pouco de auga e unha caveira, todo iso compleméntase coa escuridade e a luz para conformar un escenario cheo de maxia para o espectador, no que os actores móvense nunha coreografía perfectamente artellada e polo que entre as sombras do relato emerxe o emprego de humor para conectar co espectador, para facer do riso unha ferramente intelixente fronte aos desvaríos dun capitán egoísta que polo seu propio desexo de vinganza é quen de arrastrar, dende a súa loucura, á morte a vida doutras persoas. Ese riso ensarilla o texto clásico con algunhas trasnadas dos actores, chiscadelas con músicas, ou expresións do presente e que conectan moi ben cos nenos. É o lado amable dunha representación na que o aspecto musical tamén é fundamental, concedéndolle gran vivacidade a todos os momentos e formando parte do propio relato. Ata os obxectos son música, os seus golpes así como os sons dos actores imitando diferentes sons da natureza envolven todo o devir da función na que unha e outra vez o público sorpréndese por cómo se consegue materializar os diferentes escenarios: a pousada, o Pequod, a propia balea... só movendo unha serie de obxectos. Un milagre de vida que evidencia ao teatro como unha ilusión que cando se afronta con calidade ten pouco parangón con outras artes.

Moby Dick pasou por Pontevedra e deixou o seu ronsel nun Teatro Principal cuxas táboas quedaron molladas. Sobre elas volveuse a reflectir a loita do ser humano contra o seu destino e como certas teimas pódennos levar ao desastre. Onte o desastre mudou en caras de ledicia, en xestos de felicidade por uns nenos e uns pais que volveron a mergullarse nunha novela xigante e á que ogallá moitos lles entrasen as gañas ao chegar a casa de coller o libro entre as súas mans para seguir completando  o visto no Teatro Principal. O certo é que o de onte foi un broche de ouro para un ciclo, Domingos do Principal, que é unha beizón para esta cidade. Compañías dunha gran calidade e que dende Galicia e de outros puntos do Estado traen os seus traballos para amosar como o teatro é unha fonte inesgotable de cultura, pero tamén de sensacións que pouco a pouco van enchoupando a cada vez máis fieis que enchen as butacas para non perderse nin unha soa función.

Por alí resopra! Un chorro de vapor saía das entrañas da besta. O aviso de que home e natureza seguían co seu ritual ancestral pero neste caso fronte a uns espectadores aos que se lles deu a mellor lección que se lles pode dar: a lección da imaxinación.

 Publicado en Diario de Pontevedra 6/03/2017

Fotografía. Laura García

Mujeres

▶ «Las guerreras amazonas/se cortaban una teta de un tajo,/para poder apoyar mejor/la flecha del arco"

[‘Las Amazonas’. Poema de Gloria Fuertes en ‘El libro de Gloria Fuertes. Antología de Poemas y vida’]

Un 8 de marzo de 1857 un grupo de obreras textiles salió a las calles de Nueva York para protestar por las condiciones laborales en que desarrollaba su trabajo. A partir de ahí el camino siguió siendo pedregoso, cuanto más para caminarlo descalzas, siempre en inferioridad de condiciones bajo décadas y décadas de menosprecio. Ese 8 de marzo sirve cada año, desde 1910, para poner el foco en la mujer, en su grito cada vez más atronador para entender como ha sido esa travesía, como continúa siendo y, para que una todavía asombrosa cantidad de hombres entienda que no son más que ellas, por muy protegidos que lleven sus pies.

Todavía uno tiene que pensar en que tiempo realmente está viviendo cuando oye ciertos comentarios defendiendo diferencias entre hombres y mujeres y oír todo ello en el Parlamento Europeo donde se entiende que están los que nos representan, aquellos que surgen de las bienaventuradas democracias. En esta ocasión ha sido un eurodiputado polaco cuyo nombre ni puedo ni quiero reproducir. También hay que resituarse en el tiempo cuando se asiste, en plena calle, a exhibiciones absolutamente bochornosas que eternizan esos roles seculares en una sociedad que lucha por superarlos, pero que me da a mí que todavía sin pisar a fondo el acelerador, mientras asistimos a un goteo incesante de víctimas mortales que se sitúan en el extremo de esas situaciones que observamos entendiendo que son el germen del delirio final.

Son mujeres en su inmensa mayoría anónimas, acodadas en sus vidas, las más de las veces atrapadas en jaulas de las que se ven incapaces de salir. Mujeres sin futuro y en un presente de insumisión y de miedo, de horas lacerantes en las que los minutos pesan como una lapidación íntima, ahogándose lentamente bajo una sociedad que las ignora, salvo cuando toca el minuto de silencio en su recuerdo.

Otras mujeres han hecho de su labor creativa en diferentes sectores de nuestra sociedad el referente de su talento y sus capacidades. La parte por el todo, para darse cuenta de sus valías con independencia de edades, educaciones o sensibilidades, simplemente personas llenas de capacidades. Les traigo cuatro que podrían ser millones, cuatro que esta semana han coincidido por algún motivo para hacerme pensar en pasado y presente. En algunas, como el caso de Gloria Fuertes, el pasado se modifica en el presente, y aquella mujer limitada por los tiempos de la Transición a una literatura pueril, casi de rasca y pica, ahora emerge en su centenario, gracias a la recuperación de su obra completa por la editorial Blackie Books en una edición mayúscula, como una poesía íntima y dolorosa, que confiaba a la palabra su lesbianismo en pleno franquismo. Una poesía de verdad, intensa y hermosa y que la historia había condenado a un simple juego infantil de palabras graciosas ancladas a su inocente imagen.

Otro nombre del pasado, la pintora Ángeles Santos, con varias piezas asombrosas en el Centro de Arte Reina Sofía y a la que esta semana el segundo canal de Televisión Española dedicó ese programa realmente imprescindible llamado Imprescindibles. Pintora surrealista a la altura de los mejores, un don que también fue su condena, justamente por ser mujer pintora en los años treinta. Una lucha permanente contra el entorno, contra las miradas que la acusaban de pintar prostíbulos cuando tan solo pintaba una tertulia de mujeres que leían, que fumaban, que se maquillaban, que miraban directamente a los ojos. La imaginación cercenada, la libertad pictórica domesticada por unas sombras que aún hoy se niegan a disolverse.

Y en el hoy, Rosalía. Hasta hace 48 horas yo tampoco sabía quién era y ahora es un erizar la piel de manera constante. Su disco, recién publicado, Los ángeles nos coloca ante una joven de veintitrés años que canta «como una vieja» según le dijo Pepe Habichuela y escribe Guillermo Arenas en Tentaciones. A los trece años se echó a Camarón y hasta hoy. Un flamenco de entrañas y de uñas fantasía, de quejíos primarios instalados en una estética urbana. Dos mundos en un cuerpo de mujer sin miedo, sin vergüenza y por derecho.

Una última. Hoy a las doce la pueden disfrutar estrenando el ciclo Matinés en el Teatro Principal de Pontevedra, es actriz y cantante, Leonor Watling. Una voz de terciopelo que ha hecho de Marlango uno de esos paisajes musicales únicos en España y a la que su trabajo de actriz, de rostro popular, no ha hecho perder la cabeza con lo que realmente le gusta, con esa sensación de estar sobre un escenario haciendo de la voz alambre con el público. 

Cuatro mujeres que, repito, podrían ser millones, pero son cuatro formas de ser mujer en un ayer y un hoy en el que todavía continuamos en el pedregal, desde el que reivindicar a la mujer, que es lo mismo que reivindicar nuestro fracaso como especie. Ellas, que nos dan la existencia, y que luchan como amazonas en el día a día, tantas veces fuera de los escenarios, del folio o del lienzo, simplemente, en la vida.

Publicado en Diario de Pontevedra 4/03/2017

Fotografía. 'La tertulia' (1929) de Ángeles Santos. Museo Centro Nacional de Arte Reina Sofía