Memoria entre dúas orelas

As dúas orelas do Atlántico achéganse na nova novela de Ramón Nicolás a través do fío da memoria. Afoutada canle da que colga unha historia marcada a lume na vida das persoas, pero tamén de toda unha sociedade. ‘Lapis na noite’ é unha esculca na memoria de todos nós.

Non é moi habitual que na nosa escrita haxa unha temática narrativa vencellada aos acontecementos da Ditadura Arxentina. Algo ben estrano, xa que non son poucas as relacións humanas que dende ben atrás veñen sorteando a distancia plantexada por kilómetros de océano. Ramón Nicolás, comprometido en diferentes ámbitos do activismo cultural da necesidade de recuperar a nosa memoria, atina plenamente ao plantexar unha novela que, partindo de Galicia, insírese na Arxentina da Ditadura comandada polo xeral Videla e as consecuencias da represión na mocidade.

‘Lapis na noite’, editada por Xerais, arrinca dende o firme alicerce dunha frase do gran Juan Gelman, poeta afectado en primeira persoa por actos semellantes aos descritos no libro. «Memoria é memoria se é presente», e a partir desa proposta o que fai Ramón Nicolás é traer ao presente, a unha historia de hoxe, aqueles acontecementos que quedaron prendidos na alma de moitas persoas. A segunda novela do autor despois de ‘O espello do mundo’, amosa a súa progresión neste xénero, acostumado como está á escrita de crítica literaria ou biografías como a de Celso Emilio Ferreiro, Ramón Nicolás déixanos unha novela de calidade que enseguida acolle ao lector no seu interior interesado polo segredo que se agocha no seo dunha familia distanciada entre si na xeografía, pero tamén no tempo. A presenza en Bos Aires dun membro desa familia permitirá destecer esa rede cos atrapaou entre o medo, a desconfianza, a ignorancia e a incomprensión. Feitos de antes para tentar explicar unha situación hoxe.

Alí, sobre o terreo, a memoria daquela maquinaria represiva da ditadura que entre 1976 e 1983 deixou milleiros de pegadas en forma de sombras, de xente torturada e mesmo desaparecida, convértese no escenario para debullar unha historia de historias, porque este libro vaise construíndo deste xeito. Historias que ao ir abríndoas van deixando ante nós novas historias. Unha familia en Galicia, outra en Arxentina, e naquela familia a irrupción da dor que non se percibiu a este lado do Atlántico, alimentada como estaba por outro tipo de dor que contrarrestaba aqueles feitos. A dor da marcha, o laio do tamén desaparecido aínda que por outras circunstancias.

Unha novela de medos que se revelan como o tinteiro no que mollar a pluma para escribir, para contar aquilo que nunca ten que ser esquecido. Deixar unha marca, unha pegada do que aconteceu baixo a rúbrica do horror, é unha das poucas cousas que nos quedan como acto de rebeldía en calquera situación. Cando temos o pé da opresión na gorxa, ou cando o tempo deixa calibrar as cousas para poñer negro sobre branco. Tanto ten facelo na sórdida parede dunha cela no cárcere como no texto dunha novela. A palabra é a lumieira que nos permitirá coñecer o que pasou e poñer acougo no alivio da dor.

Ditaduras de alí e de aquí, calquera delas é unha loita contra a condición humana. Cicatrices que se cosen ao corpo dos que a sofren e, como non, das familias que caen nun estado de conmoción ao que é moi complexo acceder dende fóra del, aínda cun se sinta moi próximo á persoa. Os diferentes personaxes desta novela séntense baixo a gadoupa da conmoción, nese estado de sitio mental que nos limita como seres libres e que vai a afectar á convivencia coa nosa contorna. Feridas que só a lembranza e o non esquecemento poder tentar fechar pero nunca de xeito completo.

A importancia da escrita é o de balizar esas situacións, incorporalas ao noso sistema cultural como unha necesidade de coñercernos e tamén a uns feitos que non sempre se teñen que entender nos libros de historia. A humanidade que se agocha en novelas como ‘Lapis na noite’ é boa mostra da súa importancia para establecer unhas coordenadas sentimentais precisas que completen os discursos oficiais.

Aquí é o tempo da resistencia, do heroísmo e do amor como acubillo para a memoria, para que o descoñecido se afaste da necesidade do ser humano por poupar o que del hai na nosa historia, tantas veces contraria, dende a sinrazón e a ignominia, a nós mesmos.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 24/06/2018