Escrita e memoria

 

[Ramonismo 46]

Suso de Toro fai da biografía de Ramón Baltar unha paisaxe memorialista tan necesaria como tristemente esquecida

HAI LIBROS que chegan a nós co propósito da xustiza. Textos que nos obrigan a facer iso que esta sociedade esqueceu facer tantas veces como é mirar cara atrás, honrar ou descubrir a aqueles que en momentos ben complicados, e non tan afastados no tempo, fixeron moito porque hoxe a nosa vida sexa como é.

En ‘Un señor elegante’ (Xerais), Suso de Toro elixe, ou máis foi o seu protagonista, Ramón Baltar, o que o elexiu a el para darnos a coñecer a súa abriante historia, para abrir esas lumieiras que deixan pasar a luz cara esa noite pecha en que se converte a nosa memoria, selectiva e esquiva, tanto no individual como no coral, ante tantos nomes do pasado dos que descoñecemos os seus actos. Unha historia, a deste médico compostelano con vencellos con Padrón ou Rianxo, que sobrevoou arredor de Suso de Toro durante moito tempo, pero as cousas ás veces precisan chegar a ese intre no que todo salte polo aire, no que o creador entende que é o momento preciso para afrontar o reto que é facer da escrita literatura e, neste caso memoria. Esa suma tiña tras de si algo tamén de remexer alí onde ninguén puxera aínda o pé, onde as areas movedizas das familias engulen moitas veces un pasado que pode chegar a danar, a voltar a sentir as feridas dun pasado que, pese a todo, sempre estará aí, retándonos, puxando de nós para que o ollemos enfite. E iso é precisamente a tarefa do escritor, a de esculcar nesa memoria familiar e colectiva, de xeografías, vidas, amizades e feitos que tecen en cada páxina unha paisaxe, non só íntima e persoal, senón tamén unha malla colectiva dun tempo e dunha sociedade aínda non de todo valorada naquel complexo hábitat tinxido do gris e da mesquindade do resultado da sublevación militar contra a República e as décadas de franquismo.

Ao tempo que se nos debulla esta vida e vidas, o libro forma unha gran colmea de personaxes vencellados a Ramón Baltar e que desenvolveron o seu papel naquel ecosistema de actos valerosos, persecucións, castigos e silencios oficiais. Mentres todo iso acontece ante nós o propio Suso de Toro afronta un feito reflexivo íntimo en canto a súa profesión como autor e o que supón a construción dunha novela. Se fai pouco o seu brillante ensaio ‘Dentro da Literatura’ adentrábase de cheo nese proceso, agora todo iso lévase á practica e, nun exercicio de honestidade, o autor o amosa ante un lector que entende que os libros non só se constrúen dende o talento e o papel das musas, senón que hai moito tamén de azar, de pescudas e adicación, de compoñentes aleatorias que se enguedellan co propio exercicio da escrita. Feitos da propia vida que se suman a esa historia na que se está traballando e que de súpeto lévante outro estado da cuestión, a un achegamento íntimo ao protagonista que semella estar a sinalar o camiño a seguir.

Ramón Baltar amósase como unha sorte de Jano bifronte cunha cara de seriedade e un certo sentido estoico fronte a vida e os acontecementos, a mirada da familia e dunha sociedade que nunca se preocupou por recoñecer esa outra cara que sempre estivo suspendida no pasado, no amor a unha terra e ás súas xentes, a tantas como lles salvou a vida e moitas outras ás que tentou evitar o perigo. Suso de Toro vai cada pouco mirándolle aos ollos a esa dualidade para descubrir ao médico, ao xestor de diferentes centros hospitalarios compostelanos, ao mestre universitario, ao médico de campaña en primeira liña do terrorífico fronte de Teruel traballando para os sublevados, e tamén ao médico acusado de apoiar a guerrilleiros como o mítico Foucellas e tantos outros atendidos polas súas milagreiras mans, ao membro da Unión de Intelectuales Libres; máis tamén temos ao pai e ao fillo, membro dunha longa familia ancorada nas lembranzas da feliz patria da mocidade rianxeira onde tantas amizades se artellaron e de confianzas coa familia Castelao ou a Dieste. Tamén o amor polos libros e a cultura, o gusto pola velocidade e os tempos novos que encheron a toda unha xeración ilustrada e con gañas de facer deste país ese paraíso que nos merecemos e que os traidores se encargaron de mutilar durante décadas. Esa dor prolongouse a outros nomes como os de Ulpiano Villanueva, Roberto González, Darío Álvarez Blázquez, Luis Morillo, Emilio Martínez Baladrón, Manuel Varela Radío ou o seu propio irmán, Antonio Baltar fuxido a América e a feitos como a chamada Operación Termópilas coa que se pretendía atentar contra Franco na súa estadía de verán en Galicia.

E todo isto, todas estas voces que se fían entre elas atopan outra voz a do autor que dialoga con si mesmo sobre o que está a facer, cara onde o levará o seu labor de espeleoloxía cunha pluma na man e incluso de preguntas lanzadas ao seu propio protagonista, a ese Ramón Baltar que semella, por fin, atopar neste libro o relato preciso da súa vida, ou mellor dito, das súas vidas, desa dobre faciana á que por fin lle podemos poñer rostro os ignorantes, os que decoñecíamos da súa existencia, rescatada agora por un autor en estado de gracia que deixa unha obra monumental para seguir construíndo a nosa memoria, para seguir construíndo a nosa escrita.

 

 

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 28/11/2020

O ruído do silencio

 Saga/Fuga

SI, O SILENCIO pode ser o máis grande balbordo que nos podemos atopar na vida. Un silencio que, como un pozo escuro, nos engule e converte as nosas vidas nun pesadelo. Así lle aconteceu a Josefina Arruti. O silencio que rodeou a súa vida, sinalada por aqueles que sabían do seu pasado, un pasado cheo de inocencia e cuxa única culpa foi a de amar a un home que fuxiu da barbarie humana, daquela persecución, que en Pontevedra fixo dunha Guerra Civil un axuste de contas entre veciños, de malleiras e disparos no abrente, ou de vixilancias aos que eran sospeitosos de ser cómplices daquilo que entendían ía contra os intereses mesquiños dos sublevados.

Josefina Arruti era a muller de Bibiano Osorio Fernández-Tafall, un dos nomes máis importantesa da Pontevedra dos anos vinte e trinta. O seu currículum científico acompañouse do seu labor político, sendo alcalde da cidade entre 1931 e 1934, impulsando o Estatuto de Galicia ao participar na súa elaboración.Deputado por Izquierda Republicana a súa muller e fillos déixano en Madrid horas antes daquel 18 de xullo de 1936 onde todo cambiou neste país. Esa despedida foi unha eternidade, xa que nunca voltaron a encontrarse. El marchou a México e Josefina Arruti converteu a súa estadía en Pontevedra, na súa vivenda de Benito Corbal, nun acto de resistencia rodeada de silencios que converteron o exilio interior nun exilio íntimo. Imposíbel saber o que podía pasar pola cabeza daquela muller asexada acotío pola súa contorna. A muller dun home fuxido, dun home ‘perigoso’, dun ‘roxo’. Dezaoito meses encarcelada e dous anos baixo arresto domiciliario, cos gardas ao pé da súa porta. Coas miradas da veciñanza e daqueles que pasaban ante a súa casa fixas neses gardas que sinalaban. Cando chegaba a noite o pesadelo medraba e ese silencio multiplicábase, e só se rachaba co ruído dos escapes das motocicletas que empregaban no cuartel que estaba a carón da súa casa para apagar os laios, as bágoas e os berros dos que sofrían as torturas daquela Garda Cívica que escribiu unha das páxinas máis noxentas da nosa historia colectiva.

A vida pasou e as miradas a esta familia voltaron co pasamento de Bibiano e o seu enterramento no panteón familiar de San Amaro, no que Josefina Arruti autorizara en non poucas ocasións o seu uso a aqueles represaliados e asasinados. Todo un monumento de solidaridade, como a propia Josefina foi un monumento vivo para as mulleres que sofriron as pegadas da violencia, que nelas se esqueceu ata hai uns poucos anos.

Este novembro asistimos a cómo ese silencio se pode rachar dende a iniciativa polo coñecemento da vida de moitas delas. Así aconteceu coa Señora Lola, e o seu mural a carón de Pasarón; ou con Virxinia Pereira, e a biografía escrita por Montse Fajardo; e nesta fin de semana unha nova acción, impulsada polo programa municipal ‘A memoria das mulleres’, repara na vida de Josefina Arruti, á que o concello de Pontevedra xa lle adicou unha rúa no ano 2015, como un chanzo máis na procura da visibilidade de todas estas mulleres.

O interesante destas propostas é que se poden afrontar dende moitos ámbitos de traballo, por iso a que se presenta no Culturgal o vindeiro domingo fai medrar esas achegas xa que falamos dun cómic. Dun traballo de banda deseñada asinado por Kiko Da Silva e Pablo Prado que, baixo un título tan poderoso como o de ‘Os berros da motocicleta’, converte nunha historia visual a vida de Josefina Arruti. Deste xeito é como nos atopamos con esta xoia, cunha especie de carta, como as que tanta importancia teñen no relato, que chega ata nós dende a xenialidade que medra dende o noso Garaxe Hermético, ese bulir de historietistas que están a encher Galicia dende Pontevedra de auténticos artistas. Unha vida, polo tanto, que chega a nós para que coñezamos esa historia, a existencia dunha muller que se mostra non só coa emoción que xa vén de seu, senón por cómo se plantexa ao longo do cómic. Fotos que non temos, pero que rematan asomando ante nós. Páxinas que non se limitan ao encargo de contar unha historia, senón que narran unha epopea de xeito visualmente tan brillante como cando se nos conta a Guerra Civil na viaxe en tren de Josefina Arruti de regreso a Madrid; ou cando se reflicte o xuízo de Alexandro Bóveda coa reprodución da derradeira carta dirixida a súa muller; ou cando asexamos por esas fiestras tralas que as bágoas de Josefina Arruti caían polas súas meixelas sabendo que o seu home paseaba por Pontevedra da man doutra muller.

O guión de Kiko Da Silva e os debuxos e a cor de Pablo Prado converten de novo a historia dunha muller da nosa cidade, nunha historia a reivindicar, a posta en valor, tras tantas décadas, dun esquecemento que quedará na complicidade dos que voltaron a cara a uns feitos que veñen a rachar un espeso e sonoro silencio.

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra. 27/11/2020

Costuras europeas

[Ramonismo 45]

'Centroeuropa’ es un espléndido relato bajo el que encontramos los cadáveres de un continente en permanente reflexión

ASISTIMOS EN los últimos años, bastantes ya, a un permanente debate sobre lo que sucede en nuestro continente. Una Europa que parece agotada de sí misma, con muchos de sus miembros tirando de sus costuras de manera permanente en base a miopías locales, incapaces de entender la posibilidad infinita de funcionar como una unidad que al tiempo valore las presencias de cada uno de sus miembros. Parece como si cada vez nos hiciésemos menos caso a nosotros mismos, a nuestra identidad, conformada a lo largo de los siglos, y casi siempre desde un permanente estado fratricida de guerras y enfrentamientos.

Aquí es donde entra nuestro protagonista, Vicente Luis Mora (Córdoba, 1970), autor de un libro lleno de lucidez e inteligencia para descifrar desde lo literario mucho de lo que somos hoy. ‘Centroeuropa’, editado por Galaxia Gutenberg, y reconocido con el Premio Málaga de Novela 2019, nos ubica en ese espacio físico de la Europa central, en una Prusia a la que llega un viajero portando el cadáver de su amada y a la búsqueda de un futuro. Bajo la tierra en la que se instala, y en cuanto mete una pala, no dejan de surgir cadáveres de soldados de otros tiempos y fragores. De esta manera es como Vicente Luis Mora exhuma nuestra identidad continental a través de una escritura directa, en la que cada línea aporta al conjunto del relato y donde no sobra nada. Se encabalga esa búsqueda personal, ese itinerario  íntimo del protagonista, con el espacio físico al que llega, una comunión del yo con el nosotros que llena el libro de matices y de percepciones que parten de la mirada del individuo, de ese sentir de la pintura de Caspar David Friedrich en la que un hombre de espaldas se mide con el territorio a punto de visualizar ese otro cuadro del pintor que ilustra la portada del libro, en el que el interior de la tierra emerge para mostrar el único reducto de verdad que parece quedar entre nosotros. Aquel que está libre de nuestra presencia y donde sedimenta nuestra propia historia.

«Una nación no puede sobrevivir con la verdad a la intemperie», es una de las muchas frases que, al igual que esas placas tectónicas o esos cadáveres, fracturan el libro para que nos detengamos a tomar aire y pensar durante unos instantes. No elude Vicente Luis Mora la elipsis a través de los comentarios sobre tiempos pretéritos, cuando se alude a los generales que duermen mientras sus súbditos caen por miles en los campos de batalla de Europa. Mandos militares o políticos que se hacen fuertes en su torre de marfil, mientras el pueblo se juega su destino por ellos.

Ese hombre que cruza Europa, de múltiples identidades puede también metaforizar la pluralidad creativa de Vicente Luis Mora, cuyos escritos van desde la poesía hasta el ensayo, pasando por el teatro, la crítica literaria o el aforismo. Una diversidad que nos ofrece a un viajero solitario en el ámbito literario, siempre adentrándose por territorios singulares, no siempre fáciles, que exigen a quien accede a ellos pero a los que, a la vista de los resultados, nunca les vuelve la cara. ‘Serie’ (2015), es un poemario publicado en Pre-Textos, donde también encontramos el ensayo ‘La huida de la imaginación’, mientras en la editorial Vaso Roto tenemos ‘La cuarta persona del plural. Antología de la poesía española contemporánea’ y en Sexto Piso podemos hallar otro texto desafiante, la novela ‘Fred Cabeza de Vaca’, merecedora del Premio Torrente Ballester con una audaz y experimental biografía de un artista.

Y es que esa característica, la de afrontar y enfrentarse a nuevos caminos, es inherente a quien se acerca a la literatura como un acto de verdad, sin artificios, tal y como sucede en ‘Centroeuropa’, donde apenas doscientas páginas permiten indagar en nuestra esencia colectiva, con enseñanzas obtenidas de los que ya no están, de la cultura, y hasta de una poesía que parece surgir entre las costuras de esta novela, aportando una narración épica, el armazón homérico de un canto continental que, de fracaso en fracaso, llega hasta hoy, exhausta, pero con un esperanzador hilo de vida.

 

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 21/11/2020

 

Con forzas de leona

Saga/fuga

NOVEMBRO chega sempre a Pontevedra coas arelas da dignidade, coa misión de erguer a nosa historia para convertela en lección hoxe. Así é como chegan a nós traballos e investigacións que buscan iluminar tantos canellóns escuros do noso pasado. Uns de xeito inconsciente e outros porque a oficialidade fixo por mantelos baixo o silencio que tanto dano fai e que cando se destapa convértese nun estourido que debería facernos espertar da longa noite de esquecemento.

Un dos máis celebrados nas derradeiras semanas é o traballo de Montse Fajardo, incansábel aloitadora pola memoria e os dereitos dos esquecidos e asoballados, arredor da figura de Virxinia Pereira, quen dende a semana pasada sabemos nomeará unha rúa da nosa cidade, esa Pontevedra que tan presente estivo na súa vida e á que tanta adicación e esforzo lle prestou, como veremos máis adiante. Máis que revelador foron as declaracións da veciñanza desa rúa, que ata o de agora levaba o nome do moi dubidoso Juan Carlos I, aludindo a Virxinia Pereira como «a muller de Castelao». Os que coñecían quen era non saían dese fío matrimonial, ese «a muller de» que tanto dano fixo ao longo das décadas dunha sociedade machista que sometía e somete calquera rol feminino ao papel do home.

Entre as moitas virtudes do libro de Montse Fajardo ‘A vida incerta. Biografía de Virxinia Pereira’, está precisamente o de despexar esa néboa arredor dunha muller, que podía ser a que arrodeaba a tantas e tantas mulleres cuxo traballo, esforzo e adicación quedaba sempre orelado ao labor do seu home, cando non invisibilizado ao cen por cen. Lendo as páxinas desta biografía comprobamos como Virxinia Pereira ademais de esposa de Castelao, a quen en vida axudou e moito para que estivese centrado no seu labor profesional e no político, xestionando toda a intendencia familiar, tamén desenvolveu ao longo da súa vida un intenso papel militante na causa do propio Castelao, isto é, a defensa de tódolos valores que singularizaban a Galiza e que permitirán as conquistas sociais, culturais e económicas para o pobo.

Percorremos estas páxinas escritas coa claridade do bo xornalismo, cun caudal enorme de datos, documentos e conexións entre os diferentes protagonistas daqueles tempos luminosos ao principio, entre a esperanza e a ilusión, e que logo se someteron ao eclipse vital que provocou a sublevación militar contra un goberno lexítimo, coa morte de tantos, en especial do seu compañeiro Alexandro Bóveda (un puñal cravado na alma durante toda a súa vida), e un exilio que non fixo máis que facer medrar o amor e o devezo por Galiza.

Así é como camiñar xunto a Virxina Pereira é camiñar xunto ao desexo de acadar unha Galiza que se mova por ela mesma e na que Castelao tivo un papel esencial. Subidos a ese tren que os levou a París arrincan unhas décadas cheas de dificultades que os afastaban, xa non só de Galiza, senón dunha Pontevedra que era parte deles mesmos. Nela quedou enterrado o seu fillo, Alfonso, morto de xeito prematuro en 1928. A dor e outro puñal cravado nos dous, a sumar aos que aínda depararía o futuro. Deixan a súa casa na praza do Concello e múdanse a unha vivenda na rúa da Oliva. Alí, o refuxio, e o dó. A desbordante creatividade de Castelao converteu aquel fogar nun inspirador acubillo. Debuxos, cadros, pinturas, gravados, obxectos persoais, en definitiva, unha vida creada a partir do seu vencello con Galiza e con Pontevedra que tivo que ser abandoado pola doenza do exilio. Pola fuxida e, ao fin e ao cabo, pola sorte que colleu a Castelao fóra de Pontevedra naquel verán do 1936, permitindo a posibilidade da vida. Pero a outra quedou nese fogar da rúa da Oliva, polo que logo Virxinia Pereira empregaríase «con forzas de leona» para materializar o gran desexo en vida de Castelao, que todos eses materiais, alí retidos baixo as gadoupas dos expedientes franquistas, formasen parte do patrimonio da cidade, e así foi como Virxinia Pereira renunciou a calquera tipo de venda, ou transacción económica que sacase beneficio do que era algo innegociábel en base aos sentimentos e elos cunha cidade da que tanto se gabaron alí onde foron. Hai cousas coas que os cartos casan mal.

O Museo de Pontevedra garda esa memoria de Castelao á que agora Montse Fajardo engade un capítulo máis con esta biografía que un le coa necesidade de chegar ata o final, de entender cómo foron as cousas que tantas veces se nos negaron, ou neste caso concreto, mesmo se lle negaron á protagonista, moitas veces sinalada de xeito malicioso por moitos. Cada vez que voltaba do exilio Virxinia Pereira para poñer os pés en Galiza era un xeito de que Castelao puxera os pés na terra, esa terra que motivou tantas cousas, boas e malas, pero ás que é preciso voltar cada mes de novembro para saber de que material estamos feitos.

Publicado no Diario de Pontevedra 20/11/2020

 

Amor y olvido

[Ramonismo 44]

Juan Bonilla logra el Nacional de Narrativa por la biografía volcánica de la pintora mexicana Carmen Mondragón

 

SI ALGO POSITIVO tienen los premios que se conceden meses después de la publicación de un libro es la recuperación de ciertos títulos que se nos han podido quedar atrás. Textos que, por numerosos motivos, no han reclamado nuestra atención, pero que, como sucede en este caso, con ‘Totalidad sexual del cosmos’ de Juan Bonilla, galardonado con el Premio Nacional de Narrativa, sería una lamentable pérdida para los amantes de los libros. Algo que me lleva a pensar en tantos y tantos títulos merecedores de lectores, también de premios, pero a los que caprichosamente no se les concede esa justicia.

Editado por Seix Barral, ‘Totalidad sexual del cosmos’, es un audaz relato que se centra en la recuperación de una vida, como con esos libros no premiados, con la que no se ha sido demasiado justo por parte de la historia o de la sociedad en la que desarrolló. La historia de la pintora y escritora mexicana, Carmen Mondragón, más conocida como Nahui Olin, nos sumerge en una deslumbrante narración alrededor de una vida llena de atractivos artísticos y personales que Juan Bonilla hila desde una escritura  que la descifra, cómo la construcción de un puzle o, mejor aún, como uno de aquellos murales tan propios del arte mexicano. Una existencia singular, atormentada, atrapada en numerosas relaciones, tanto familiares como sexuales, y que proyectaron una imagen que escondía a una artista que llevaba esa cualidad a todos los extremos de la vida, lo que la convertía en un personaje controvertido y muchas veces marginado. Un espíritu libre y rebelde que, desde su condición femenina, se veía enjaulada en la intransigencia de una sociedad claramente machista.

Siempre a contracorriente, Jesús Bonilla plantea su biografía como el recorrido por esa frenética vitalidad que la llevó a descubrir un mundo lleno de posibilidades, de fascinaciones artísticas en las que se volcaría como bálsamo frente a su entorno. Una volcánica construcción vital que desemboca en las investigaciones realizadas por un hombre que poco a poco, y cómo nos sucede a todos los que nos asomamos a esta historia, acaba enamorado y obsesionado por esta mujer en la que confluyen poesías, pinceladas, textos metafísicos y pulsiones sexuales que la convirtieron en un ser fascinante con la que la historia, como con tantas y tantas mujeres, no fue en absoluto generosa. Amor y olvido.

El interés de Juan Bonilla por su figura, y el disfrute de una beca Leonardo de la Fundación BBVA en tierras aztecas alentaron este libro en el que la figura de  Nahui Olin (su nuevo nombre en idioma náhualt, que significa ‘el último sol’) se prolonga en una nueva dimensión literaria. El buen hacer de este gran poeta que nos ha ofrecido novelas ya reconocidas como ‘Los príncipes nubios’ (Premio Biblioteca Breve, 2003), ‘Prohibido entrar sin pantalones’ (Premio Bienal de Novela Mario Vargas Llosa, 2013), y diferentes libros de relato breve, pero sobre todo en poemarios más que interesantes y que podemos encapsular en su antología ‘Hecho en falta’ (Visor, 2014) o en ‘Poemas pequeño burgueses (Renacimiento, 2016). Esa nueva dimensión mencionada emerge de un texto con mucho de didáctico, de acercamiento a una mujer, pero también de conocimiento de todo un entorno fascinante, con el universo de las vanguardias artísticas en plena eclosión, el mundo de Hollywood y el México artístico de Vasconcelos, Frida Kahlo, Diego Rivera o el Dr. Atl; volcánicos jalones artísticos que combustionaron alrededor de los vibrantes ojos verdes de esta mujer que no dejó a nadie indiferente a su paso, desde niña, con una provocativa adolescencia y un deseo que se percibía de manera permanente en las miradas de los hombres que con ella se cruzaban. Y junto a esa radiografía planteada para mostrar todo un escenario, nos encontramos una manera de narrar que Juan Bonilla presenta de forma contundente. Frases diáfanas, destellos que hacen de cada palabra, de cada frase, una condensación poética de una vida vampirizada para alcanzar una fusión casi cosmológica.

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 14/11/2020

 

Traballar a memoria

ONTE foi doce de novembro. Unha data prendida con alfinetes no peito da memoria de Pontevedra. Unha dor convertida, grazas as palabras do inesquecible Gonzalo Adrio, nunha actitude de homenaxe e lembranza «sen odio, sen rancor máis co recordo vivo». Así volveu a acontecer onte co acto que nos leva cada ano ata o monumento aos mártires do 12 de novembro pontevedrés cando foron fusilados dez homes inocentes. Asasinados sen razón algunha máis alá das que podían conterse no interior dos que lle temen á liberdade do ser humano. Aqueles ollos do fascismo destruiron, durante demasiado tempo, as vidas de moitos pontevedreses e das súas familias.

Agora tócanos manter ergueito ese facho co que eles alumearon. Un facho de dignidade convertido hoxe en memoria, esa que precisamos para resistir a nosa mirada fronte aos espellos do día a día, para sentir que o seu sacrificio é parte das nosas conquistas cidadáns na actualidade. Traballar a memoria é traballar a nosa dignidade colectiva, de aí que este actos sexan obrigados, como obrigada é toda investigación que se faga arredor daqueles acontecementos que as décadas franquistas someteron a un noxento esquecemento que se converte en covarde cando é a mesma democracia a que se nega a progresar no desenvolvemento das leis de memoria histórica e na resolución dos crímenes e excesos que trouxo consigo o Golpe.

Investigacións que nos levan a observar o que realmente somos e que nos últimos tempos acadaron achegas ben interesantes, como a biografía de Virxinia Pereira, a dona de Castelao, da man de Montse Fajardo; a edición por parte de Alvarellos do libro ‘Aramados’, no que Manuel García Gerpe conta a súa estadía nos campos de concentración franceses; a banda deseñada de Kiko Dasilva, ‘Os berros da motocicleta’, que nos presentará, a finais deste mes da memoria, a historia de Josefina Arruti; ou a descuberta e posta en valor durante o pasado en verán das ‘Estampas do terror’ que o ilustrador Federico Ribas pintou en Bos Aires, ata onde chegara fuxido do seu querido Bueu no que se inspirou para amosar a represión como tamén fixera Maruja Mallo coas súas crónicas publicadas no xornal La Vanguardia.

Ese traballo da memoria recuperou para o noso coñecemento unhas ilustracións que se gardan no Museo de Pontevedra e que poden poñerse en relación coas ilustracións de Castelao, Arturo Souto ou Colmeiro que, nos momentos de máxima violencia, souberon deixar plasmados aqueles feitos para que chegasen a nós. O inquedo colectivo bués, ‘O mar por diante’, co apoio do Ateneo de Pontevedra e o Concello de Bueu, puxeron de relevo, nunhas xornadas celebradas no mes de agosto, unhas imaxes que nos volven a confirmar as capacidades creativas dun dos nosos grandes nomes nese eido do debuxo, a ilustración ou a publicidade, aínda que quizais non de todo ben coñecido, como con tantos valores da nosa cultura. Federico Ribas é quen de conter nesas láminas o terror do ser humano fronte as gadoupas do fascismo, da sen razón humana, da miseria moral que volteou unhas vidas sinxelas e cheas de esperanza que se rodearon de sombras dun día para outro. Os disparos soaron en Bueu, e moitos dos seus, como o propio alcalde Johan Carballeira foi fusilado en Pontevedra, na avenida de Bos Aires en abril de 1937, uns meses despois dos dez nomes que onte lembramos e dende os que seguiremos a traballar a memoria: José Adrio Barreiro, Germán Adrio Mañá, Telmo Bernárdez Santomé, Amancio Caamaño Cimadevila, Víctor Casas Rey, Paulo Novás Souto, Ramiro Paz Carbajal, Luis Poza Pastrana, Benigno Rey Pavón y Juan Rico González.

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra 13/11/2020

Ilustracións de Federico Ribas. 'Estampas do terror'. Arquivo gráfico Museo de Pontevedra 

 

Despejando incógnitas

[Ramonismo 43]

El nuevo poemario de Elvira Sastre afianza el camino de una poesía que pone luz en la ausencia y alumbra el futuro

 

EN EL PRÓLOGO de su anterior poemario publicado en Visor, ‘La soledad de un cuerpo acostumbrado a la herida’, el último Premio Cervantes, Joan Margarit, comenzaba diciendo que «Un poeta o una poeta joven es siempre una incógnita». Y eso, que en palabras de un gigante como Margarit podría sonar a un equilibrio ante el futuro de cualquier poeta, en el caso de Elvira Sastre (Segovia, 1992) se convierte en toda una confirmación de la presencia de la poeta, del alma agitada ante la duda permanente de la vida, siempre ansiosa de resolver inquietudes mediante la palabra, pero cuyas incógnitas son tan obligadas como necesarias para apuntalar ese andamiaje poético que sustenta la experiencia de lo real.

En su recién publicado ‘Adiós al frío’, también en Visor, son pocas ya las dudas sobre una poesía que se ha ido sedimentando durante los últimos años, desde aquel aldabonazo llamado ‘Baluarte’ (Valparaíso Ediciones) con el que deslumbró y agitó a miles de almas deseosas de hacer del verso un territorio de exploración personal, situándola en puestos de privilegio en la poesía. Todo un delirio. Y convirtió su nombre en una esperanza para reavivar un escenario que se ha ido zarandeando, nunca demasiado, en redes sociales y otros escenarios que reverdecieron laureles y aproximaron la poesía a generaciones que no la abordaban más allá de encuentros esporádicos, casi exóticos, o los obligados, en manuales de estudios académicos. Al mismo tiempo Latinoamérica descubrió el talento de Elvira Sastre e hizo también de sus palabras punto de encuentro para lectores de las geografías más diversas que esperan como torrentera cada una de sus publicaciones, cada uno de sus comentarios en las redes sociales, en las que Elvira Sastre cuenta por legiones a sus seguidores.

Este protagonismo aquilata su labor poética ya que es capaz de ser altavoz, como pocos, de una poesía que, volviendo a Margarit, y no dejemos nunca de regresar a él, destierra de manera definitiva esa incógnita de la poeta joven. ‘Adiós al frío’ llega tras la consecución del Premio Biblioteca Breve 2019, que Seix Barral puso en sus manos en su debut en la novela, con ‘Días sin ti’ bajo un revuelo mediático y corporativista sobre sus bondades literarias. Ahora, con la poesía, su hábitat natural, seguramente volverán las dagas a volar y a prender en mal sitio, como parte de esa cuota de envidias y malos modos que de vez en cuando se rastrea en el ecosistema literario, sobre todo con los que más venden, con los que triunfan, pero aquí pocas interrogantes quedan ya para usar como látigo.

‘Adiós al frío’ es un poemario de emociones descubiertas, de adioses y llegadas, de inviernos y primaveras que asoman para dar calor a quien ha estado bajo el desamparo. Poemario de temple cernudiano, de amores en los que la herida se hace llaga y permanece como memoria de esa ausencia que es la que activa la búsqueda de respuestas ante ese desabrigo.

«Tú y yo ya no somos nosotras». «Quizá tú solo seas, por fin,/la palabra que pone fin al poema». Todo un tiempo que se condensa en caricias y en miradas, también en proximidades diarias, en sábanas y desayunos, en sofás y cocinas, en balcones desde los que se escucha el mar. Territorios comunes con el lector donde sentimos esa cercanía con la mujer que ama, con la aspereza del adiós y con la ilusión de un nuevo futuro con otra persona. «Te he encontrado a ti/y a mi contigo».  Amores que son una prolongación de todo lo vital, del contacto con la sociedad, del amor irrenunciable a los perros, almas parejas a la de la autora. Un amor que se hace cuerpo en numerosos poemas, en geografías de la piel que se recorren como ese canto a la vida, a la felicidad, al conocimiento táctil de lo que siempre está por descubrir.

Cuando eso está afianzado, aunque siempre con la sombra de lo que puede suceder, porque ya sucedió, es cuando Elvira Sastre eleva la mirada y con su guerra ganada mira a otros disturbios emocionales. La emigración que llega a Europa, Siria y su drama, su querida América Latina, de la que ya no se puede separar, las reclamaciones de la mujer en nuestra sociedad, «Decidimos cambiar la dirección del puño/porque nosotros no nos defendemos:/nosotras luchamos», en definitiva, la poeta abre el arco para hacer de sus ojos una nueva atalaya desde la que seguir afianzando esa poesía de profundo compromiso con el ser humano o, como afirma Luis García Montero: «Es la necesidad de decir, de decirse, de contarlo, de permanecer en una voz».

Esa voz, la de Elvira Sastre, es ya diáfana y ahora, en este frío que fue, nos ofrece su mejor poesía, la que insiste en esa alma humana, en el engranaje del amor como única posibilidad, en una realidad pero también en un deseo de afirmarse como mujer que ama, como poeta, como una identidad entre el dolor y el amor. Orillas con cada vez menos dudas entre ellas, con cada vez más poeta.

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 7/11/2020

 

Memoria e dignidade

 

CAMIÑO pola avenida de Bos Aires ao tempo que o outono enche ese paseo dunha alfombra de follas secas que racha o silencio que me envolve coas primeiras luces do día. Xente a pé cara o traballo, os primeiros deportistas do día, en definitiva, o latexto cotiá da cidade. Chego a esas catro pezas que en 2006 instalou o Concello de Pontevedra como lembranza da escuridade que encheu de dor a nosa vila. Alí mesmo foron moitos os fusilados no comezo da Guerra Civil, que na nosa contorna non foi guerra senón represión e medo. Un manto abafante que cubriu a Pontevedra durante moitos anos, rachando vidas e familias, e que cada mes de novembro temos a obriga como comunidade de lembrar.

Só o paso dalgún coche e esas follas renxendo baixo os meus pés deteñen ese silencio que se transmite ao paso a carón desas ‘árbores’ que, de xeito tan intelixente, plantexou Fernando Casás como símbolo da memoria e da dignidade. A memoria que debe manterse sempre acesa para saber de onde vimos. Somos o que nos fixeron. E a dignidade que, como eses troncos secos, sen vida, é o que nos mantén en pé fronte á intransixencia, o odio e a miseria humana.

Que o Concello plantexe actos que activen a nosa memoria cada novembro é unha das accións políticas que máis debería enchernos de orgullo. Toda institución ten que evitar darlle as costas a aqueles feitos que durante tanto tempo se entenderon como algo que lastraba a nosa sociedade e que tiña que permanecer oculto das nosas vidas. Tal e como aconteceu o martes no Congreso dos Deputados, coa lembranza do 80 aniversario do pasamento do Presidente lexítimo do Goberno Español, Manuel Azaña, que rematou os seus días en Montauban, no exilio francés. Onte, no Teatro Principal, tamén lembramos a familias pontevedresas que desenvolveron as súas vidas baixo o exilio, e que recuperamos baixo o fío radiofónico da emoción das netas das exiliadas Elisa Rosa Venta Pintos e Alejandra Nogueiras. Pero non foron só elas, senón que pensadores como Castelao; artistas como Arturo Souto ou Leopoldo Nóvoa; traballadores como os Gama, formaron parte desa obrigada diáspora esquecida dos respectos e dos tempos nos que non se quixo mirar atrás. Abrir feridas se adoita decir, cando nunca estiveron pechadas.

A memoria ten que colonizar todos os ámbitos da sociedade para acadar a súa normalidade, e así, casualmente, esta semana a Academia do Cine elexiu como opción para os Oscar o filme ‘La trinchera infinita’, o que lamentamos por deixar fóra a nosa xoia do audiovisual galego, ‘O que arde’, pero que tamén é unha boa película, ao tempo que sinala ese alento á nosa memoria arredor da represión sofrida tras a sublevación militar coa historia dun ‘topo’, un home que viviu tres décadas entre os tabiques da súa casa, agochado das gadoupas do franquismo.

Cada unha destas accións, cada un deses actos, son os que nos farán sentir mellor, os que nos empuxarán a levantar cada vez con máis forza a nosa cabeza cando camiñemos por lugares como o sinalado na Avenida de Bos Aires. Espazos da memoria que agochan un silencio de dignidade que nalgún momento se rachou por uns disparos que se sentiron na cidade como un arreguizo, na procura de encher de medo as nosas rúas. Disparos que escoitaba o rapaz Sabino Torres dende a súa casa chegados da Caeira, e cuxas palabras alumearon a nosa memoria nestes días de Defuntos dende as paredes de San Mauro grazas á sensibilidade de Francisco Abuín. Xestos da memoria e da dignidade.

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra 6/11/2020

Cons en Sálvora

 

[Ramonismo 42]

Paula Cons debuta de xeito brillante no cinema de ficción con ‘La isla de las mentiras’, a historia do Santa Isabel

NUNHA SECUENCIA de ‘La isla de las mentiras’, que aínda podemos ver nos nosos cines, o xornalista interpretado por Darío Grandinetti pregúntalle ao fareiro da illa de Sálvora, Aitor Luna, pola forma que teñen uns cons que se atopan diante deles. O fareiro alude aos mitos, aos relatos máxicos e ás lendas que enchen a nosa terra, pero el, que tamén exerce de mestre cos chamados colonos da illa, explica, baixo os postulados da razón, a composición material daquelas rochas e o efecto da erosión, do vento e do mar, sobre a súa superficie para xustificar o capricho desas formas.

Esa secuencia serve para amosar como o vivir nunha illa, nun ecosistema tan singular marca a vida dos seus habitantes, pero tamén nos serve para achegarnos ao debut da directora Paula Cons (Compostela, 1976) no mundo da ficción, e como unha traxectoria artística é quen de mudar en función das circunstancias que a rodean. Afeita a traballar no xénero documental ese interese polas historias agochadas na nosa terra levou a Paula Cons a descubrir o relato do afundimento do Santa Isabel fronte a illa de Sálvora.

Non tardaron en asomar, como o restos do naufraxio, preguntas, pero sobre todo unha inquedanza por contar a historia daquelas mulleres que foron auténticas heroínas, ao botarse ao mar para rescatar a máis de corenta persoas dunha morte segura. A historia, os rumores, pero sobre todo, o tratarse de mulleres, fixeron o resto. Que esa historia permanecese ben agochada baixo a superficie da nosa historia oficial, para só saír en certas investigacións ou sondeos xornalísticos, explica moito do que somos. Da nosa falta de orgullo, da nosa pouca intención en coñecer onde están as nosas afoutezas e, sobre todo, a pouca confianza en nós mesmos. Abofé que pensar naquelas tres mulleres levou a Paula Cons a mudar o seu labor documental, que tamén, e de xeito afortunado, está presente en todo o que rodea a un filme moi respectuoso cos costumes do mar e a ambientación, para así lanzarse a facer unha película de ficción.

E que acontece ao remate da proxección? Pois seguramente o mesmo que lle pasou a Paula Cons cando coñecía máis e máis cousas daquela historia. Que o capítulo daquel naufraxio, no que chegaron a morrer 213 persoas nunha fría noite do 2 de xaneiro de 1921, a medida que se suceden os minutos, queda nun segundo plano de interese, sentíndonos absolutamente atrapados nas historias e comportamentos daqueles seres humanos illados do mundo. Paula Cons revélase como unha extraordinaria directora de mulleres e que con nomes como os de Nerea Barros, Victoria Teijeiro, Ana Oca ou María Costas (abraiantes todas elas) configura ese universo feminino de mulleres marxinadas polos homes, de seres atrapados, ameazados nunha contorna hostil dende o físico e o humano, que as leva a actuar case como animais coas gadoupas sempre afiadas nunha actitude de defensa.

Así é como as pesquisas dese xornalista por tentar aclarar o que sucedeu aquela noite, ante feitos escuros que asoman non filme, vense superados por como interactúan aqueles seres que, como os cons da illa, son traballados paseniñamente por unha erosión física e mental que leva a cada unha delas a tomar certas decisións imposibles de entender nun ámbito máis domesticado. Unha illa que se configura como un personaxe máis, a parte dunha historia que máis alá de ser paisaxe é o gran activo da narración, tamén illa como feminino, illa como unha muller zarandeada non só pola propia natureza, senón polo silencio, pola noite convertida en caixa de Pandora onde de novo, como na mitoloxía clásica, todos os males semellan recaer no lombo das mulleres. Mulleres que non deixan de traballar, de facerse ao mar, de labrala terra, de atender ao fogar, unha loita permanente que xa de por si debería ser suficiente para a louvanza pero que, neste caso concreto, tivo a oportunidade de pasar á historia cunha heroicidade á que se quixo someter baixo o pano da dúbida.

Paula Cons sobrevoa arredor desta historia de naufraxios pero sobre todo de vidas mudas, de historias que ficaron caladas e que, case cen anos despois, teñen unha axeitada revisión para poñer a nosa historia en valor, algo ao que esta xornalista non renuncia dende ningún dos ámbitos profesionais polos que pasou, dende ese xornalismo, ou co guión de traballos como ‘Lobos sucios’, ou a moi interesante, e tamén reveladora dun episodio escuro da nosa historia, ‘La batalla desconocida’, xerme dun futuro proxecto de serie televisiva en formato western que alumee na extracción de wolframio por parte dos nazis durante a II Guerra Mundial. Historias que fan mudar a pel de quen as conta, como mudan os cons en Sálvora.

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 31/10/2020