Incógnita despexada

 

Saga/Fuga

A SALA-X da Facultade de Belas Artes pasará a chamarse Sala de Exposicións Universitaria Manuel Moldes. Así se anunciou por parte da Vicerreitoría da Universidade de Vigo no Campus de Pontevedra como recoñecemento e permanente lembranza a un creador pontevedrés estreitamente ligado á propia Universidade e, en concreto, á Facultade de Belas Artes da que esta sala serve de nexo entre o seu interior e o exterior. Nela foron moitos os alumnos que a empregaron como a súa primeira oportunidade de sentir o que é facer unha exposición, como abofé que moitos deles a carón de Manuel Moldes entenderon o que significa o feito pictórico, algo que vai moito máis alá dos manuais teóricos ou dos apuntes, tendo moito máis que ver co manexo dos materiais, coa ollada fronte á vida e coa decisión de facer da realidade a inspiración para o que posteriormente conterá un lenzo.

A Sala-X sempre tivo esa pegada de ser un espazo incógnito, esa X que a nomeaba era, xustamente iso, a incerteza da ecuación que estaba por vir no futuro, sempre complexo e cheo de dúbidas dos recén licenciados. Agora despéxase esa incógnita para converter esa X nunha realidade, a que supuxo a figura de Manuel Moldes e a que supón hoxe a súa obra. El foi un dos mestres máis querido polos alumnos e só hai que lembrar o seu pasamento para recuperar imaxes que poucas veces se poden ver entre alumnos e profesores e que amosan, por un lado a singularidade do alumnado e do que supón formarse en Belas Artes en Pontevedra, e, por outro, as calidades humanas de Manuel Moldes, inesquecibles para todos os que o coñecimos, así como a súa conexión cos alumnos que ía máis alá do propio centro de estudios.

Ao tempo que chega, posiblemente despois do verán, ese bautismo artístico, que se completará cunha mostra sobre o pintor nese espazo, tamén agardamos pola posta en marcha da Fundación que levará o seu nome e que se instalará próximamente no último andar do reformado edificio da Xunta de Galicia na rúa Benito Corbal, case enfronte do seu estudio, dese taller do que xurdiron tantos cadros que recolleron moito do que é esta cidade e dunha Galicia que sempre estivo presente nas súas obras. A feliz e plausible decisión da Consellería de Cultura de, ao pouco tempo da súa morte, poñer xa en marcha esta Fundación, ten que ser un empuxón definitivo para que a súa obra sexa unha presencia permanente na nosa cidade, traballando na súa conservación, estudio e difusión entre a cidadanía, así como ser elo de diferentes axentes culturais, que fagan da obra de Manuel Moldes un punto de encontro entre as persoas, como sempre aconteceu ao longo da súa vida, tanto no seu propio estudio, nas súas exposicións ou mesmo nas aulas da Facultade de Belas Artes. Iso sería algo que faría moi feliz a Manuel Moldes, que as súas obras sexan a excusa para xuntarnos, para falar de arte, da cidade, ou mesmo deste mundo tan tolo que estamos facendo e que nos últimos anos o fixo berrar tanto dende a súa pintura, que era, nin máis nin menos, o espazo no que mellor descifraba a nosa sociedade.

Universidade de Vigo e Fundación Manuel Moldes camiñarán polo tanto ao mesmo tempo nesa tarefa de gabar a un dos nosos veciños, algo que honra a ambas institucións, e que nos fai mirar con esperanza ao futuro na consideración dun nosos artistas máis sobranceiros, do que non podemos permitirnos o luxo de prescindir ou deixalo caer no esquecemento, como lle aconteceu a tantos outros cuxa incógnita segue sen ser despexada.

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra 28/05/2021

Fotografía. Manuel Moldes traballando nunha peza no Pazo da Cultura de Pontevedra no 2005 (Rafa Fariña)

Intempériome pontevedresa

 

Foguetes Verdes

Xela Arias, xunto ao músico Alberto Conde, fixeron da nosa cidade o único lugar onde a súa colaboración se puido levar a cabo ante o público co gallo das Letras Galegas de 1999

Dise que o destino é antolladizo. E dise ben. O pasado Día das Letras Galegas celebrouse en Pontevedra un fermoso acto no corazón da cidade, na praza da Ferraría, na lembranza dunha muller, Xela Arias, que fixo da súa poesía rebeldía e paixón, pero sobre todo un xeito de posicionarse fronte ao mundo e fronte á sociedade.

Nese serán, da boca de poetas como Tamara Andrés, Miriam Ferradáns ou Elvira Ribeiro soaron as súas palabras ao tempo que as pombas axitaban as súas alas cando as campás da Peregrina tremeron no ceo. Pero como diciamos o tempo é antolladizo, e os seus caprichos son os que nos lembran hoxe outro día das Letras Galegas, celebrado en Pontevedra, desta vez en 1999, ano adicado ao xornalista e escritor cuntiense Roberto Blanco Torres e que contou con Xela Arias e a música de Alberto Conde fronte a un numeroso grupo de escolares da ESO e, casualmente, a un par de metros de onde o día 17 lembramos a Xela Arias.

A previsión para ese acto, celebrado o 13 de maio e organizado polo Concello de Pontevedra coa colaboración da Consellería de Cultura, anunciaba a súa celebración na praza da Leña, pero o tempo semellaba non acompañar e a lóxica fixo que ante a posiblidade de chuvia se acubillasen os participantes na zona de soportais da próxima praza da Ferraría. Alí, e como vemos na fotografía de Miguel Vidal, Xela Arias estivo acompañada polo músico Alberto Conde, co que levaba traballando uns meses para musicar os seus poemas baixo o título de ‘Intempériome’, título do que finalmente sería o seu derradeiro libro publicado en 2003, tan só uns poucos meses antes do seu inesperado pasamento en novembro dese ano. Un tempo de traballo que confirmaba a teima de Xela Arias por integrar diferentes territorios artísticos. Fíxoo coa fotografía da súa parella Xulio Gil no abraiante ‘Tigres coma cabalos’ e como non, tamén coa música, a súa outra gran paixón, xunto coa palabra e a escrita, de aí que en non poucas ocasións a música se enguedellase coas súas poesías en recitais ou proxectos xunto a nomes como os de Antón Pulido Cid, Fernando Abreu ou o propio Alberto Conde, quen lembra a súa colaboración con Xela Arias «ao longo da segunda metade do ano 1998, na que fixen unha composión musical en tres partes, que se correspondían coa división en tres bloques do poemario ‘Intempériome’, e que soamente se puido representar en Pontevedra, aínda que houbo unha posibilidade de levarse a Salamanca, pero a gravación do meu disco ‘Celtrópolis’ en Madrid, que Xela Arias acompañou cunha poesía de presentación, fixo imposible aquel feito, deixando a Pontevedra como o único lugar no que esa colaboración se levou a cabo ante o público en forma de recital concerto».

Alberto Conde recupera as súas sensacións no traballo con Xela Arias: «Era unha muller moi esixente, sobre todo con ela mesma. Traballou moito en canto á aprendizaxe de técnicas vocais para facer medrar a voz, xunto ao director teatral Maximino Queizán. Tiña moito interese en facer posible que a súa poesía fose interpretada en directo, quería comunicarse co público e non quedarse nunha autora que soamente escribise. Gustáballe o espectáculo, a actuación e a comunicación directa co público, de feito estivo moi vencellada ao Festival de Poesía do Condado e tiña a poetas como Carlos Oroza ou Carme Cruckenberg, coa que tamén traballei, como referentes nese terreo da expresión. Era unha poeta comunicativa».

O pasado seis de maio levouse a cabo nun concerto no Teatro Colón da Coruña a representación coa Big Band do Conservatorio da segunda parte de ‘Intempériome’, ‘Corazón cuestión’, coa voz de Luis Cuntín, unha gravación que se publicará en novembro. O que si se vén de editar por Xerais, nun marabilloso estoxo, é a voz de Xela Arias baixo a dirección de Fernando Abreu, con quen traballou tamén para musicar ‘Intempériome’, pero a súa morte detivo o proceso sen chegar ao remate e sen a posibilidade da súa representación pública, como sucedera en Pontevedra. Alberto Conde sente «a mágoa de que non se chegara a gravar». Unha xornada que lembra con moito agrado polo que significou para ambos. «A resposta do público foi moi boa e quedamos satisfeitos por como saíra e o celebramos indo a comer. O recital entendímolo como un éxito», afirma o músico.

Vintedous anos despois as palabras de Xela Arias volveron a ese mesmo escenario, no que tamén houbo música, grazas ao concurso ‘X Xela’ que lle puxo música, dende a adaptación feita polos tres conxuntos finalistas, de diferentes poemas da autora nun deses antollos que só o destino é quen de argallar

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra 27/05/2021

Fotografía. Recital concerto de Xela Arias e Alberto Conde na praza da Ferraría de Pontevedra en 1999 (Miguel Vidal) 

Su sombra es la poesía

 

[Ramonismo 68]

Pasado y presente se alían en el nuevo libro de poemas de Luis García Montero para enfrentarse a sí mismo

ESTE LIBRO me estaba esperando igual que una sombra,/dispuesto a saltar sobre mí desde cualquier esquina. Y no hay remedio». Así comienza el primero de los poemas que se contienen en ‘No puedes ser así. (Breve historia del mundo)’ que editado por Visor en su preciosa colección Palabra de Honor vuelve a mostrarnos un atado de nuevos poemas de Luis García Montero. Y eso, hablando de nuestra poesía, son palabras mayores.

Palabras que, en el caso del poeta granadino, son bálsamo y lúcida mirada hacia una realidad, la nuestra, pero también un audaz recorrido que se convierte en un vistazo fugaz por el pasado, por una serie de fechas y nombres que la historia ha ido dejando como jalones para configurar nuestro camino como comunidad.

El autor de libros ya esenciales de nuestra poesía como ‘Habitaciones separadas’ (1994), ‘Completamente viernes’ (1998) o ‘Vista cansada’ (2008), no se deja llevar por lo establecido o por lo ya conseguido a lo largo de su trayectoria poética, atreviéndose a escuchar más allá del hoy y haciendo del poeta, como ya habían hecho los grandes clásicos de la antigüedad, una especie de demiurgo en el intento de armonizar pasado y presente. Esa acción le llevará a recorrer «las esquinas del mundo» pero también a enfrentarse a fechas claves de la humanidad: 1492. 1789 ó 1917 números que simbolizan diferentes avances en la historia de la humanidad, claves de una caja fuerte en la que el mundo cambió de manera irreversible y cuyos epígonos todavía se balizan hoy. Así es como Luis García Montero convierte su palabra en luz, en esa mezcla ya habitual en su obra, pero incluso en sus movimientos en la esfera pública, de lírica y civismo, y donde la palabra poética y la exaltación del ser humano confluyen en un territorio que aquí, el poeta, construye a base de tres bloques de poemas. Dos más amplios que rodean a cinco poemas descomunales que nos muestran al mejor Luis García Montero, el que es capaz de arañar al yo y al nosotros, el que hace de lo cotidiano un magma para la escritura, pero sobre todo para la emoción de quien sabe ver en lo que nos rodea aquello que tantas veces despreciamos por su carácter cotidiano, siendo, quizás, lo que mejor y de manera más intensa nos identifica. El hogar, las idas al trabajo, el amor o el dolor, en definitiva, la vida, y esos cuatro elementos que siempre fuimos, que siempre seremos, mientras seamos el tiempo que nos queda, como decía José Manuel Caballero Bonald, guerrero de Argónida, cuyos ojos también miraron al pasado para hacer el presente. «Entre el fuego y el aire, entre el agua y la tierra,/vuelve a cruzar la gente. Su sombra es la poesía», escribe Luis García Montero.

Y es esa sombra, enunciada ya en al arranque de ‘No puedes ser así’, la que cubre como un velo este deambular sigiloso en el que el poeta no está solo, haciéndose acompañar de colegas como Juan Ramón Jiménez, Joan Margarit, Shelley o Kavafis, auténticos faros para alumbrar ese itinerario de palabras y emociones, y es que el viaje nunca es solitario y Luis García Montero sabe bien que ese rumor de los seres humanos es el líquido amniótico en el que mejor desarrollarnos, para dejar lo íntimo como un cercado que se abre a lo global consumiéndose entre los otros rumores, los de la historia.

Ese cercado íntimo es en el que el poeta llama a la familia, al amor, al libro aquel que, como un cofre lleno de riquezas, se abrió en el hogar paterno para ser pasaporte poético al que todavía asirse hoy. También a las preocupaciones surgidas en una Europa de odios y expulsiones al que llega, al diferente; y las que ha dejado un virus que cierra el libro como último acto de esta humanidad capaz de lo mejor y de lo peor. Un tiempo confuso como lo fueron otros antes y otros que vendrán pero en cuya disección Luis García Montero no renuncia al lenguaje como tensión máxima, como cenáculo en el que hacer de la luna, la noche o los pájaros presencias poéticas que evidencian el clamor lorquiano que siempre ha estado ahí, junto a quien la poesía es un ajuste de cuentas con la realidad. Ahora lo es también con nuestra historia, que aquí muestra mucho de exploración, como lo fueron personajes de esa historia como Galileo, Magallanes, Olympe de Gouges o, porque no, el atleta Jesse Owens, todos ellos retadores de su tiempo, desafíos a lo universal desde su posición individual, en definitiva, activos de cambios cuando las esquinas de la historia se doblan.

Están siendo semanas duras para la poesía, una nieve negra ha caído con su manto de dolor y desamparo, dejándonos sin Joan Margarit, José Manuel Caballero Bonald y Francisco Brines. Un vacío inmenso que solo puede ser llenado con la acción de otros poetas, los que verso a verso, paso a paso, crean nuevos caminos para ser recorridos, pero sobre todo, para sentirnos en esas palabras como solo la poesía es quién de lograr como una sombra que nos proyecta sobre los calendarios.

 

 

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 22/05/2021

Leiro recuperado

 

Saga/Fuga

O SALÓN ‘Saavedra’ de Francisco Leiro volveu a ese salón que forman as augas do Lérez nun dos seus remansos ao longo dun cauce cheo de fermosos recunchos. Todo un espectáculo natural que temos ás portas das nosas casas e que deberíamos gozar máis polas súas posilibidades. Do mesmo xeito esa Illa das Esculturas é a combinación perfecta para facer da natureza unha aula de cultura dende a que coñecer un dos movementos artísticos máis importantes do século pasado, o land-art e que, nestes tempos de pandemia, reivindica tamén moitos dos seus postulados fronte as consecuencias do noso mundo, cada vez máis sometido á destrución do natural e a uns intereses económicos que foron, precisamente, os que levaron a aqueles artistas revolucionarios a fuxir das cidades e do seu consumismo desbocado nas galerías.

Isto é posible que non o coñeza moita xente, que non ten porque sabelo, pero é unha mágoa que tendo un dos conxuntos escultóricos máis sobranceiros ao aire libre de Europa non saibamos sacarlle todo o partido que este auténtico museo podería ofrecer como reclamo turístico, ao tempo que como complicidade dende o noso granito cos cidadáns de Pontevedra.

A nómina dos artistas que se reuniron naquel Xacobeo de 1999 é toda unha selección mundial dos mellores. Autores que moitos tivemos que estudar nos nosos manuais de Historia da Arte, creadores aos que os grandes museos do mundo pagaban cantidades exorbitadas para poder contar cunha das súas obras mentres que nós os temos como veciños e compañeiros dos nosos paseos por esa Illa do Covo, felizmente recuperada dende o ámbito ambiental e paisaxístico, pero que en canto ao poder desas pezas aínda con moito por facer.

Agora que xa estamos acostumados a súa presenza e esquecidos os ataques vandálicos aos que se viron sometidas nun principio, e xa con máis de vinte anos de traballo da natureza sobre elas, sería un momento ideal para converter este espazo nunha referencia que en toda a Península Ibérica non ten comparación. Contar con Richard Long, Jenny Holzer, Robert Morris, Ulrich Ruckriem, Anne & Patrick Poirier, Dan Graham, Ian Hamilton Finlay, José Pedro Croft, Giovanni Anselmo, Fernando Casás, Francisco Leiro e Enrique Velasco é unha auténtica pasada, que aínda nos sorprenden ao irse integrando as obras nesa natureza para a que foron pensadas.

Traballar na súa difusión con percorridos por todo o conxunto explicando o seu plantexamento e a singularidade de cada peza, tanto con escolares como con público en xeral; facer congresos ou encontros arredor do que significa ese espazo; pensar na incorporación de novas pezas; calibrar a posibilidade de que o conxunto formase parte do Pazo da Cultura como parte da súa programación e compromiso coa cultura, ou empregar a Illa como un reclamo cultural e paisaxístico na difusión turística da cidade, serían cuestións esenciais e obrigadas para todos os que teñen calquera tipo de responsabilidade dende as administracións hacia este espazo que é un soño para calquera vila.

Fagan a proba e se poden, nestes días solleiros, déixense caer por ela nas primeiras horas da mañá, cando o día arrinca e toda aquela contorna semella un cadro recén pintado. Asegúrolles que as diferentes emocións levaranos a pensar na sorte que temos de que ese conxunto se crease xunto a nós, e que os seus comisarios, Antón Castro e Rosa Olivares, traballasen para que se incorporase ao ámbito público. Oxalá ese Leiro recuperado sexa o sinal de toda unha recuperación. 

Publicado no Diario de Pontevedra 21/05/2021

 

Oscura desmemoria

 

[Ramonismo 68]

Edurne Portela retoma en ‘Los ojos cerrados’ uno de los pulsos literarios actuales más sólidos a partir de un tenso relato

NIEBLA y oscuridad. Recuerdos y secretos. Silencio y necesidad. Dolor y perdón. Pedro y Ariadna. Duplicidades que conviven a lo largo de los años. Nombres que enhebran dos tiempos a través de un fino hilo sacudido por la desmemoria, por la ocultación, en el pozo de la historia, de sucesos que trauman a toda una generación, a todo un pueblo, a toda una familia.

A ese pozo sin reflejo se asoma Ariadna que llega a un pueblo de la sierra, Pueblo Chico, acompañada de su pareja, Eloy, con la necesidad de dar respuesta a una serie de preguntas que se hace a sí misma, condenándose a esa expurgación íntima de una realidad que intuye pero desconoce por completo. En ese pueblo Pedro está a punto de agotar sus días bajo la eterna condena del recuerdo de unos hechos que marcaron a hierro candente una vida que no merece llamarse así. En los ojos de Pedro se contiene el pasado y sirven, tanto de prisión interior para el protagonista, como de atalaya desde la que asomarse Ariadna en la recuperación de los sucesos que marcaron a esa comunidad.

‘Los ojos cerrados’ es la tercera novela de Edurne Portela tras ‘Mejor la ausencia’ (2017) y ‘Formas de estar lejos’ (2019), todas ellas editadas por Galaxia Gutenberg, en la confirmación de su escritura como una de las más interesantes actualmente en nuestro país. Una literatura vigorosa encarnada en un lenguaje cada vez más medido pero a la vez también más poderoso, como comprobamos en esta última novela, en la que la palabra se convierte en un tenso nexo para vislumbrar una realidad oculta por el paso del tiempo y la condena de los silencios, estratos que el paso de los años van asentando en la memoria individual y colectiva pero que en un momento u otro explota sin atender a las posibles consecuencias de esa detonación. En esa sedimentación progresiva del pasado se adentra Ariadna como una espeleóloga para sacudirse la incerteza que le rodea y que acaba por voltear su mundo personal vinculándola de manera irrenunciable a ese entorno rural al que había llegado junto a una pareja incapaz de entender lo que sucede a su alrededor.

Citamos las novelas anteriores de Edurne Portela, textos en los que percibimos motivos de interés permanentes a la hora de articular un relato por parte de la autora, como son la confrontación con el pasado, la existencia de una violencia larvada en la sociedad y cómo se solapan los silencios hasta el punto de generar una infranqueable muralla entre personas, acontecimientos o las más diferentes realidades. Y es que este ‘Los ojos cerrados’ es un constante análisis de esas barreras entre personas y entre tiempos, también entre miradas, como si esos párpados cerrados, o esa recurrente niebla o «la profundidad negra» de un pozo fuesen siempre un telón de acero que nos impidiese llegar a la verdad cada vez más enquistada, cada vez más emponzoñada por nuestros propios actos como especie humana.

Adentrarse en este Pueblo Chico significa hacerlo en una atmósfera absorbente generando un microcosmos que Edurne Portela sabe hilar como esa Ariadna mitológica para envolvernos dentro de una narración laberíntica en la que debemos movernos por los corredores del pasado y los hechos ocurridos durante la represión de la Guerra Civil en ese pueblo, así como en el presente de esa pareja que se instala en ese universo rural al que ahora prestamos tanta atención y en el que no pocas personas deciden ubicarse para afrontar sus vidas. Ese ámbito rural, que la propia Edurne Portela ha recuperado en su vida al trasladarse a vivir a la madrileña sierra de Gredos, muestra su fiereza más salvaje, aquella en la que las condiciones meteorológicas, las relaciones con los animales, la vegetación, en definitiva, sus elementos más primitivos e incontrolables, intensifican las posibilidades del relato para generar ese caldo de cultivo necesario para que los hechos se desencadenen y lleguen hasta nuestros días convocados por la memoria, pero también por el poder telúrico del territorio, por una tierra que actúa como unos grilletes que fijan nuestras piernas a la realidad y a esa misma memoria incapaz de permanecer oculta eternamente.

 Los ojos de Pedro se convierten de esta forma en un pasadizo que es necesario recorrer para situarnos ante nosotros mismos y ante un pasado del que no podemos huir durante más tiempo. Lo comprobamos también literariamente el pasado año con otro espléndido libro,  ‘pequeñas mujeres rojas’ de Marta Sanz, y lo volvemos a percibir de nuevo con ‘Los ojos cerrados’ de Edurne Portela y la necesidad de nuestra sociedad, como la propia Ariadna, de desentrañar secretos, de poner luz en una oscura desmemoria propiciada desde numerosas élites de este país incapaces de entender que esto no se trata de abrir heridas, porque esas heridas nunca se han cerrado al igual que tantas fosas, sino de la dignidad que conlleva el convertir a nuestros muertos en una honrosa realidad.

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 15/05/2021

 

Campo de sementes

 

Dez mestres da Facultade de Belas Artes atopan na Fundación RAC un espazo de encontro arredor da súa obra en permanente diálogo coa súa actividade coma docentes

NON quixo a pontevedresa Fundación RAC permanecer allea á celebración do trinta aniversario da creación da Facultade de Belas Artes e para iso abriu as súas portas ao labor de dez creadores que ao tempo imparten clases nese centro académico. Non poucas veces ao falar dunha facultade a maior atención céntrase no propio alumnado, nos futuros artistas aos que van dirixidos todos os esforzos e que teñen ante eles un prezado futuro para amosar o aprendido, pero se algo define e singulariza á Facultade de Pontevedra dentro do seu xénero é a importancia dos seus mestres como artistas. Creadores que dende o mesmo comezo da Facultade formaron parte do seu claustro, procedendo de diferentes ámbitos académicos e artísticos da península e que dende Pontevedra fixeron a súa vida, tanto como ensinantes coma plantexando unha traxectoria artística propia. O paso do tempo, as diferentes promocións que saíron á rúa e a incorporación de novos docentes, moitos deles formados na mesma Facultade, conformaron unha heteroxeneidade que, como adoita acontecer, non fai máis que aumentar as posibilidades do centro e que fai da suma de sensibilidades un camiño axeitado para o progreso e a mellora do capital humano sempre imprescindíbel á hora de manexar a educación.

Marcos Covelo, Javier Tudela, Marina Núñez, Elena Lapeña, Mª Covadonga Barreiro, Nati Bermejo, Juan Carlos Meana, Juan Carlos Román Redondo, Basilisa Fiestas e Xoan Anleo son os dez protagonistas que responden a esa realidade docente dos últimos trinta anos, con mestres veteranos, e outros que se incorporaron co paso dos anos e os que sendo ex alumnos agora mudaron o seu rol dentro da aula. Todos eles, baixo o comisariado de Sara Donoso e Xosé Manuel Buxán Bran, decano da Facultade, plantexan un conxunto de obras, baixo o título de ‘Campo de sementes’ que amosan a diversidade de plantexamentos que, dende os máis diferentes xéneros, artellan un conxunto equilibrado co que poder gozar dunha arte de fondas compoñentes conceptuais que nos levan á reflexión sobre a materialización dun discurso creativo dende diferentes formatos.

Escultura, vídeo, pintura, instalación, debuxo ou fotografía xeran na exposición unha serie de percepcións da contemporaneidade e como ela é quen de explicar o noso mundo, neste caso a través da mirada de artistas que á vez son mestres. Docentes que sementan para un futuro artístico mellor e coa esperanza de facer da arte unha posibilidade de dialogar cunha realidade, certamente, cada vez máis complexa.

 

 

Publicado no Diario de Pontevedra 12/05/2021

Fotografías. De arriba a abaixo. Obras de Marcos Covelo (parede) e Javier Tudela en primeiro plano. Peza de MªCovadonga Barreiro e escultura de Basilisa Fiestras.

Belleza entre tinieblas

 

[Ramonismo 67]

La primera novela de la colombiana Lorena Salazar es un vibrante relato sobre un viaje en un contexto violento

SIEMPRE es una bendición que caigan en tus manos libros como el que firma la debutante Lorena Salazar Masso. Son textos de autores desconocidos en los que una editorial fundamenta una confianza sencillamente en base a la emoción que propicia una historia.

La editorial Tránsito es la que hace de su reciente historia, se fundó en 2018, un ejercicio de seguridad absoluta en las posibilidades de una serie de creadoras (su catálogo es exclusivamente femenino) que, a través de sus libros, son capaces de conmovernos y transportarnos hacia esos territorios de la emoción o, como consta en la presentación de su web, una «literatura que hunde los dedos en las llagas de lo frágil». Un tránsito que evoca la editorial a través de su propio nombre, respaldado desde la valiente labor de su fundadora, Sol Salama, y que es más que evidente en el relato de la colombiana Lorena Salazar, ‘Esta herida llena de peces’, al configurarse todo él a partir de la noción de viaje. Un desplazamiento por el río Atrato en un salvaje paraje natural propio del paisaje colombiano, de una arrebatadora intensidad que acrecienta esa violencia endémica del entorno con la generada por el propio ser humano.

Las protagonistas de ese itinerario son una mujer y un niño, y ambas claves humanas, la del sentimiento materno, y la inocencia del crío, se erigen en los puntos de tensión ante lo que sucederá a lo largo de la historia y que Lorena Salazar sabe conducir de manera sorprendente, por su precocidad, y por su manejo de un lenguaje que, como todo el que llega de Colombia, parte en principio de su seducción, y que aquí la autora naturaliza a través de los diálogos entre los personajes y las diferentes situaciones que se dan entre los que se mueven y esa naturaleza estática, pero a la vez cambiante.

Desde esa barcaza las orillas se convierten en un escenario para observar la realidad y subirla al interior de esa lancha en la que unos seres buscan alcanzar una meta que al final será, como tantas veces en la literatura, el conocerse a sí mismos, el explorar sus reacciones ante lo que sucede a su alrededor.

Estamos, por lo tanto, ante una novela de atmósferas, y eso en cualquier relato es una maravilla porque así la literatura es capaz de establecer ese puente que nos permite adentrarnos en otro universo y ser parte de esta historia que irá conduciéndose hasta su inesperado final, en el que manera contundente estalla todo ese viaje anterior en el que la memoria, los recuerdos, la sensación de pertenencia o la maternidad han sacado su pasaje para esa introspección íntima.

A medida que las etapas se suceden en esos kilómetros a lo largo de un río a la búsqueda del corazón de las tinieblas la tensión se va subiendo a esa canoa hasta convertirla en un enorme peso, incapaz casi de flotar sobre unas aguas en las que la inquietud va en aumento, aunque en no pocas ocasiones, Lorena Salazar, en beneficio de la narración, genera una especie de parones para detenernos en una prosa más lírica, llena de sensaciones que regeneran en nuestro interior la confianza en el ser humano y su conexión con la exuberancia que, en este caso, la singularidad colombiana le concede. Todo ello se amalgama ante los ojos de la protagonista y de manera conmovedora ante el lector que entiende como la vida es esa mezcla, esa unión de contrarios en mayor o menor grado, y donde lo bello y lo trágico se pelean por ser parte más o menos destacada de esa atmósfera que siempre nos rodea.

Publicista y escritora, Lorena Salazar ha publicado cuentos en la revista La rompedora y realizado un máster de narrativa en la madrileña Escuela de Escritores, pero su verdadero máster ha sido enfrentarse a esta novela, que tiene mucho de enfrentarse a sí misma, a su infancia, a su territorio, a lo que supone rastrear bien cerca de ella una realidad esencial para su persona y muy ajena para tantos otros, cuanto más para los que estamos tan lejos de ese maravilloso país que no deja de enamorarnos por tantas virtudes y cada vez más por su literatura, convertida en el mejor medio para conocer un territorio que es pura escritura.

Las mujeres que conforman el listado de autoras de este sello editorial son, por lo tanto, exploradoras de una intimidad que detona un entorno terriblemente masculinizado y en el que sus palabras y sus historias conforman un desfiladero hacia ese lugar en el que, desde la lectura y el poder de un libro, plantear una nueva mirada hacia nuestra realidad. Una mirada que nos interrogue y haga que nuestra reflexión mueva alguna de esas perversiones actuales que se han instalado, lastimosamente, en nuestro mundo a lo largo de la historia.

Para ello Lorena Salazar hace de su viaje por el Atrato, entre olores, sabores, miradas y escalofríos, el intento de sanar una herida, pero sobre todo la radical posibilidad de la experiencia de una mujer cada vez más envuelta en unas tinieblas en las que es imposible, también, renunciar a la belleza.

 

 

Publicado en Revista. Diario de Pontevedra 8/05/2021

Cando cantar mola

 

Saga/fuga

MAIO. Mes da lingua. Mes de sentir o noso idioma como parte de nós. Mes de facer das nosas palabras acubillo para o tesouro de sentírmonos parte dunha comunidade rica por ter unha lingua de seu. Se por algún ámbito da nosa sociedade esas verbas son aloumiño é pola música, de aí que mostras como a que se inaugurou esta semana na praza de Ourense, ‘CANTÁmola en galego’ son imprescindíbeis para xerar ese mapa dos afectos que só a música pode acadar.

Baixo o coidado comisariado de Teresa Cuíñas e Pepe Cunha, unha serie de paneis deixan presenza de todos eses sons que converten a nosa música nunha festiña permanente e na posibilidade de seguir fornecendo a nosa lingua dende ámbitos que son quen de chegar a sectores da poboación, como a rapazada, que en todas as enquisas e estudos sobre o uso do galego, aparecen como os máis desapegados a el. Esa é a necesidade destas mostras, de aí a relevancia de que persoas como os comisarios fagan un traballo desta importancia ao converterse en itinerario, pero tamén por configurar un canon musical que precisa, cada certo tempo, de facerse visíbel a través de publicacións ou proxectos como este, didácticos, dirixidos á poboación en xeral ou, coa elaboración dunha unidade didáctica, neste caso da man de Rosalía Fernández Rial, a alumnos dos centros de ensino.

E despois desta acción máis teórica vén o que máis nos gusta da música, o feito de activar en nós esa ledicia ou admiración que sempre provoca, cada un apostando polo seu estilo musical preferido e a través da aquelas voces ou sons que máis lles fagan sentir todo aquilo que a música é quen de propoñer. Se algo afirma esta exposición é a nosa diversidade, a multiplicidade de sentir e transmitir que diferentes músicos que van dende o máis tradicional ao máis alternativo, plantexándonos así un amplo abano de opcións que non fan máis que agrandar as súas posibilidades, de aí que, xunto co audivovisual ou a poesía, a música é a disciplina artística que máis buliu nos últimos tempos.

Esta mostra amósase en Pontevedra e non é casualidade que sexa na cidade de Manuel Quiroga, do coro Aires da Terra, dos Cantos de Taberna; tamén de Cora Velasco,  La Casa de los Ingleses ou Malkeda; na vila da Sala Karma, do Estudio Bonobo ou do Local de Música, onde medra a Xeración Sónica e o Surfing Lérez é unha realidade á que xa desexamos volver... pois iso, que non é unha casualidade que este despregable de ritmos e emocións se sitúe no corazón dunha Pontevedra que en moitas ocasións ela mesma é pura música. Camiñando entre as propostas dos comisarios non só sentimos o que achega Pontevedra á música galega senón que nos damos conta de todo o que hai e que se fai no noso país. Guadi Galego, Uxía, Narf (sempre Narf), Malraio, Cinta Adhesiva, Aíd, Chicharrón, Os Cempés, Davide Salvado, Tanxugueiras, Xabier Díaz, Mamá Cabra... interminábel a listaxe que se contextualiza de xeito perfecto coa súa familia de sons e ritmos, así como con webs e enlaces que levan a mergullarnos máis no seu coñecemento.

«Fala galego e non teñas medo/canta en galego e non serás menos», afirman os lexendarios Zënzar, nunha frase que podemos ler na exposición, e xustamente diso se trata, de deixar atrás medos infundados e de comprobar como a música é unha das mellores maneiras de entendérmonos, de saber quen somos e como podemos comunicarnos co mundo a través desa marabilla que é  ter unha lingua propia da que poder fachendear, e máis cun son namorando xunto a ela.

 

 

Publicado en Diario de Pontevedra 7/05/2021

Fotografía: Inauguración da mostra Cantámola na praza de Ourense de Pontevedra (David Freire)

Máis patrimonio

 

Saga/Fuga

O ANUNCIO da inminente compra do convento de Santa Clara polo Concello de Pontevedra converteuse paseniño na noticia máis importante na nosa cidade no que levamos de ano. A incoporación deste incomparable espazo ao noso patrimonio público é unha noticia que nos debería encher a todos de felicidade xa que unha construción como esta non é sinxelo nin habitual que pase do privado ao público, e só por iso a ledicia tería que ser colectiva. Iso é o que un agardaba, cando dende a oposición municipal xa se comenzaron a sementar dúbidas e medos, en definitiva, a non ser cómplices, como adoita pasar sempre que hai unha boa noticia para esta cidade, da felicidade do que supón a recuperación dunha contorna increíble.

Así foi como, sen amosar a menor alegría por unha compra (xa non pido unha felicitación ou agradecemento), que aínda non está pechada na súa totalidade, e que pase o que pase a posteriori sempre será beneficiosa para todos, comezaron a sucederse as preguntas sobre costes, usos futuros e a falar de pelotazos ou de edificios baleiros. Sombras e máis sombras que encaixan perfectamente nesa ‘oposición van Gaaliana’ do sempre negativo, nunca positivo, á que xa estamos acostumados nesta cidade. Unha cousa é a necesaria fiscalización ou control do que fai o goberno municipal é outra a de pechar sempre as portas do progreso e do futuro desta cidade, negando os éxitos que non son de quen manda senón de todos. Acontece coa reforma urbana e os recoñecementos que se acadan fóra da nosa terra, pero que en canto se quere medrar no seu desenvolvemento deseguida xorde o non polo non e unha crítica que adoita ser pouco fundamentada, tal e como acontece neste caso, e que se esgota en poucos días, sen percorrido e con escaso apoio público. Falar de prezos nestes momentos é como falar de canto custa ese Caravaggio madrileño que, por ter que venderse en España, non pasará dos 30 millóns de euros, mentres que si se puidese vender fóra custaría 100 millóns máis. Cal é o valor de certas cousas? O que se pague polo mosteiro das clarisas (que ademais entendemos moverase sempre dentro do racional) será, custe o que custe, un bo prezo e unha extraordinaria inversión. En canto ao seu uso o primeiro será pechar a compra, saber que se pode dispor del é, sobre todo, afrontar a rehabilitación do edificio que, os que pasamos por diante de forma frecuente, observamos o seu perigoso deterioro e como o potencial artístico vese afectado de maneira grave, de aí a necesidade de pechar de xeito urxente a compra e tempo haberá de falar das súas utilidades.

É desacougante esa sensación que transmite parte da poboación desta cidade en canto a todo o que signifique dar pasos cara adiante e tentar facer dela algo mellor do que xa é. Unha cidade que todos queremos, aínda que algúns dende os seus púlpitos tenten ser os que repartan os carnés de querer máis ou menos a Pontevedra, incapaces de entender as necesidades e posibilidades de progreso que hai que aproveitar cando xorden, e que semellan desexar sempre un inmovilismo tan rancio como inútil para a comunidade.

Un novo patrimonio é unha ocasión para todos, como o é afrontar de xeito valente a reforma deses edificios pechados e baleiros do Museo de Pontevedra, por decisión do partido que agora critica calquera paso adiante neles e que sabe da complexidade de afectar o seu interior e adaptalo ás obrigas de accesibilidade. Outra oportunidade cuxa negación só se pode entender dende rancores e siglas políticas e non dende as ilusións de facer a esta cidade mellor.

 

 

Publicado en Diario de Pontevedra 30/04/2021

Fotografía. Interior do Convento de Santa Clara (Beatriz Císcar)

Luis Amado Carballo. A paisaxe humanizada

  [Ramonismo 66]

A celebración do 120 aniversario do nacemento de Luís Amado Carballo lévanos a percorrer a súa curta vida.

Pontevedra comezaba o século XX asomándose a esa ilusión que se agocha tras cada novo século. Un tempo de esperanzas que chegaba da man dunha modernidade que converteu as primeiras décadas da centuria nunha constante descuberta de progresos nos máis diversos eidos da sociedade, entre eles a literatura, na que, a carón dun Lérez que foi permanente inspiración para el, nacía un 2 de maio de 1901 Luís Amado Carballo, o poeta que fixo da natureza un elemento de renovación na poesía galega considerándose o iniciador do chamado hilozoísmo.

No cruce da actual rúa Benito Corbal, naquel momento, Progreso, e a coñecida tamén agora como Cobián Roffignac, daquela camiño do Rouco, nacía Luís Amado Carballo, nunha vivenda aínda hoxe en pé, da que colga unha placa envellecida como triste lembranza de quen foi un dos nosos maiores poetas daquel momento, xunto con Manoel Antonio foron os máis vangardistas desa xeración de 1925, e ao que a súa morte, con tan só 26 anos, en 1927, segou un futuro que abofé apuntaba a deixar unha pegada aínda maior da que deixou. Esa pegada foi a que o levou a protagonizar en 1982 o Día das Letras Galegas.

O seu pai, Luís Amado de la Riega, e a súa nai, Consuelo Carballo Pesqueira, uníronse nun matrimonio do que foi fillo único. Pola parte paterna entroncaba con apelidos ilustres no eido da cultura, como os Pintos (lembremos a Xoán Manuel Pintos, figura senlleira do Rexurdimento) ou Luis e Celestino García de la Riega. Luís Amado Carballo estudará no Colexio Balmes e os xogos na praza da Ferraría serían habituais, mentres soaban as campás dese convento de San Francisco que impoñía a súa faciana gótica sobre a traseira da vivenda. Tertulias, cafés, concertos, animaban a vida cultural dunha Pontevedra na que agromaban nomes tan relevantes como os de Manuel Quiroga, Carlos Sobrino, Casto Sampedro, Pintos Fonseca, Torcuato Ulloa, Valle-Inclán, Juan Bautista Andrade, Francisco Portela ou Perfecto Feijóo. Todos eles xeraron un ecosistema ben acaído para que aquel rapaz comezase a interesarse pola cultura. No curso 1918-19 matricúlase na Facultade de Dereito e Ciencias Sociais en Compostela e comeza tamén a súa colaboración coa prensa, na que publicará os seus primeiros relatos en castelán en Vida gallega e en Diario de Pontevedra, medio no que asoma de xeito cotiá a súa firma, ben sexa con obras literarias ou mesmo con colaboracións sobre aspectos artísticos. Marcha a Madrid onde se mergulla naquela bohemia de cafés e personaxes singulares, como Ramón Gómez de la Serna, ao que coñeceu asistindo a súa famosa tertulia de Pombo, pero regresa de xeito habitual a Pontevedra onde en 1921 recibe no pazo familiar de Santa Margarida a visita doutro mozo que debecía pola poesía e que procuraba un prólogo para o seu primeiro libro, ‘Mágoas’. Ese Pazo será o refuxio último de Luís Amado Carballo cando a tuberculose remate coa súa vida, unha casa tamén con historia e na que aínda hoxe se pode ver na súa fachada unha placa que lembra a estadía nel do Pai Sarmiento. Xoán Vidal converteuse, dende ese momento, no seu maior valedor, e tamén nun fiel amigo. As súas notas vitais serviron décadas despois para poñer en valor a vida de Luís Amado Carballo a través de biografías escritas por Xosé Ramón Pena ou Xosé Abilleira, máis tamén a publicada pola Real Academia Galega co gallo da súa designación como protagonista do Día das Letras Galegas de 1982 e que foi escrita polo tamén poeta Xosé María Álvarez Blázquez. Na súa capa loce un retrato feito polo pintor Carlos Maside adicándolla ao propio Xoán Vidal, que tanto lle falou de Luís Amado Carballo, compartindo todos eles espazo na Revista Cristal que en 1932 recuperou, para o seu número de Nadal, o inédito relato ‘Sant-Yago’.

Esa imaxe, a da súa figura, é ben importante, como o foi para todos os poetas novos que entendían o seu perfil como parte da súa propia obra. Unha faciana elegante que transmitía o seu protagonismo como parte dun novo tempo, e así as fotografías do seu tamén familiar, Joaquín Pintos, depositadas no Museo de Pontevedra, amosan a un mozo esvelto, que gustaba de seguir a moda deses poetas franceses de finais do século XIX que tan ben coñecía o noso protagonista, sendo tradutor dalgúns deles como Paul Fort, o seu máis admirado fronte aos Verlaine, Mallarmé ou Valery. O retrato de Maside, ou as caricaturas de Manuel Méndez reflicten a súa incorporación visual á modernidade.

Xunto a Xoán Vidal edita en Pontevedra a revista Alborada, feito habitual nestas xeracións poéticas novas, o de amosar, coa publicación de revistas literarias as novidades do momento. Nesa revista Luís Amado Carballo publica o relato Maliaxe, e dende ese momento, e a partires da súa relación con Xoan Vidal, adopta xa o galego como xeito de expresión.

Lingua e terra fan cómplice a Luís Amado Carballo dos postulados da Xeración Nós para xerar así un ambiente creativo propio, singularizado do resto da península, e que permite crear unha nova sensiblidade arredor da nosa identidade. En 1925 publica na colección Lar a novela ‘Os probes de Deus’. Colabora en diferentes xornais e publicacións poéticas ao tempo que comeza a albiscar o que será o seu único libro de poemas publicado en vida, de nome ‘Proel’ e que sairá do prelo dos talleres de Diario de Pontevedra en 1927. No ano anterior casará con María López Fernández, coa que non terá fillos e que tamén morrerá de xeito tráxico, desta vez atropelada en Compostela en 1963. Estes dous últimos anos da súa vida estiveron marcado pola tise, esa enfermidade dos poetas, que tamén acabou co seu compañeiro de xeración, o creador de ‘De catro a catro’, Manoel Antonio. Na primavera de 1925 asoma xa no seu corpo pero o seu optimismo e vitalidade levarao a loitar pola saúde. En 1926 marcha cara ás terras altas de Soutelo de Montes, afastándose dunha costa que non lle era recomendable para a súa doenza. Alí coñecerá outra natureza, ben diferente da que o rodeaba nas contornas do Lérez que, da man do seu bo amigo o tamén poeta Juan Bautista Andrade, coñecía ben, e que unha e outra vez converteuse en berce da súa poesía e onde exploraba novos xeitos de expresión.

Ao seu regreso xa se instala no pazo de Santa Margarida, fronte ao centenario carballo, e alí daralle forma a ese ‘Proel’ que era a súa mellor mediciña. Ese «aire novo» que saía da súa poesía, como afirma Xosé María Álvarez Blázquez, instálase na nosa literatura coas beizóns dos que se asomaron a súa obra naquel tempo recoñecendo o seu labor. Tamén foi o seu derradeiro latexo nos últimos meses dunha vida que se detivo o 3 de setembro de 1927 con pouco máis de 26 anos de vida. A tarde anterior visitárao o seu amigo Xoán Vidal, xa non podía falar e empregaba unha pizarra para comunicarse con quen ao longo das décadas seguintes converteuse no mellor compás para seguir os seus pasos. Amado Carballo amortallouse, como escribe Xosé Ramón Pena, co hábito franciscano, santo ao que adicara un relato publicado en A Nosa Terra, e santo cuxa congregación atopábase no convento que estaba a carón da casa na que naceu e que sempre estivo moi presente nunha vida na que o relixioso tivo moito protagonismo, como outras cuestións espirituais ou esotéricas ás que tamén prestou atención, tal e como aconteceu con outros poetas daquel tempo como o mesmo Fernando Pessoa, e aos que non arredaba calquera exploración do terreal ou do non tan terreal.

Cumpríase un ano do pasamento do poeta cando Xoán Vidal consegue imprentar varios daqueles poemas que quedarán nun cartafol, así como algúns que foran publicados de maneira volandeira en diferentes soportes. O obxectivo era conseguir cartos para a viúva, pero a poesía e os cartos non se levan moi ben e foron os amigos os que puideron pagar esa edición. Xorde así un dos nosos mellores poemarios, ademais de ser un fermosa publicación saída do mítico prelo de Ánxel Casal, con prólogo de Otero Espasandín e cun afouto galo sobre fondo negro feito por Carlos Maside na capa.

Estilisticamente non hai diferenzas entre ambos poemarios. Nos dous a humanización da paisaxe convócanos a unha festiña da palabra que repenica dende esas terras de Lérez tantas veces percorridas e a partir das cales moitos outros continuarían ese camiño por un movemento chamado hilozoísmo que a nivel mundial tivo ao chileno Vicente Huidobro como máximo representante, sendo, en Galicia, Luís Amado Carballo o seu impulsor a partir do ultraísmo do momento e que procuraba rachar co anterior.

Pola súa poesía móvense gaiteiros, cruceiros, pontes, cegos ou romaxes na síntese visual dun territorio que é sempre bandeira. Non é casual que no seu primeiro libro o poema inicial sexa o titulado ‘A nosa bandeira’, e a partir de aí é a natureza á que reforza a súa vitalidade a través de cores, sons e outras sensacións que converten a paxaros, árbores ou ceos en protagonistas dunha poesía na que, se de novo seguimos as palabras de Xosé María Álvarez Blázquez, sintetiza as súas alfaias en elementos como a descrición de obxectos naturais en movemento, algo propio dos ultraístas; unha visión optimista da vida; os poemas aparecen desligados un dos outros; cando asoma o eu poético este vencéllase á propia natureza; a plasticidade das imaxes ten unha forte presenza de cores, referencias folcloricas e relixiosas; a incorporación da toponimia; o emprego de estranxeirismos que o vencella coa idea do cosmopolitismo da súa poesía tal e como acontecía con Manoel Antonio.

120 anos despois do seu nacemento Pontevedra debe manter acesa a súa memoria. Dende 1986 unha rúa fronte á igrexa da Virxe do Camiño leva o seu nome, pero bótase en falla un maior recoñecemento e difusión da súa obra. Agora, tras a nova reforma urbana fronte a súa casa é o momento para acoller nese espazo algunha das súas poesías que fixeron de Pontevedra inspiración e que léndoas podemos entender da súa importancia nunha obra que, como poucas, a ensalza, a ela e a súa contorna.

 

 

Publicado na Revista. Diario de Pontevedra 1/05/2021

Fotografías Arquivo Gráfico Museo de Pontevedra (Pintos)