Novos cinemas, novas esperanzas

Presentación a estudantes dun filme dentro do Festival

A segunda edición do Festival Internacional Novos Cinemas de Pontevedra volve amosar como o cine é unha das artes con máis posibilidades para reflectir a conduta humana pero, sobre todo, para ser quen de amosala aos demais e, a partir desa situación, facernos pensar. Si, xa sabemos que poucos retos hai hoxe en día máis arriscados cós de facer pensar ás persoas inmersas nesta sociedade cada vez máis dirixida, con cada vez menos oportunidades para facer da individualidade e da capacidade de soñar, imaxinar ou pensar, unha das armas que máis deberiamos potenciar para facilitar o desenvolvemento do ser humano. Pero de cando en vez danse esta especie de milagres, de aventuras que xorden do empuxe de persoas que ven a vida a través de fotogramas, como Daniel Froiz, Ángel Santos e Suso Novás, que sustentan este Festival de Novos Cinemas, de novas ilusións ao fin e ao cabo, e grazas ao apoio de moitas institucións administrativas e culturais.

Así é como Pontevedra se converterá ata o domingo nunha festa do cine, pero do cine entendido máis alá da súa vertente espectacular, coa que certamente tamén naceu como arte, subliñando as súas compoñentes máis artísticas e culturais. E para iso a organización procura unha sorte de pureza fílmica a partir da escolla dos primeiros traballos de diferentes directores de todo o mundo que a longo destes días amosarán as súas obras, pero que tamén formarán parte dunha paisaxe de recoñecemento do cinema como canle de expresión do ser humano, como elo entre persoas chegadas de todo o mundo, como vencello entre os creadores e o seu público. É por iso que ao longo desta semana sucédense unha chea de milagres que, como en ‘La rosa púrpura del Cairo’, farán que as distancias entre a pantalla e a realidade se esnaquicen, para que todos os valores que se pechan nesas proxeccións se espallen entre as pedras desta Pontevedra que non deixa de tirar da cultura (vimos de pechar tres días marabillosos adicados a festexar os libros na rúa) como alicerce da colectividade, como construción da cidade.

Xunto á retrospectiva adicada ao director homenaxeado no festival, Matías Piñeiro, e a proxección de corenta películas, nove delas dentro da sección oficial a concurso, as pantallas converteranse en obradoiros, en proxeccións baixo as estrelas, en encontros fóra das salas de cine, en clases maxistrais, en intercambio de experiencias, en solidariedade a pé de terra. En definitiva, trátase de alentar un foro no que falar de cine pero, ademais diso, para falar de nós mesmos. E se de algo se poden sentir ben orgullosos os seus organizadores é da aposta polo cinema que transcende á propia proxección e se converte, ao longo de todo o ano, e non só nesta semana na que se concentran moitas actividades, nun proxecto cultural, social e didáctico a través do traballo con escolares. Nenos e nenas aos que nas súas aulas se lles ensina o que hai detrás desta linguaxe das imaxes e das ilusións, pero tamén cun meritorio labor dirixido a estudantes máis mozos aos que os novos sistemas actuais de visibilización do cine os están afastando constantemente, non só da pantalla grande, senón dun cine dirixido a eles, as persoas, enchendo as carteleiras e as canles televisivas dun cine baleiro, isto é, tamén,  traballar cuns estudantes aos que non se lles acaba de amosar o cine inserido nos seus plans de estudo como arte e como ferramenta con infindas posibilidades, xa non só para o seu estudo, senón para o seu emprego como análise do que acontece e aconteceu na nosa sociedade ao longo da historia. Poñer a estes mozos ante unha pantalla na que aparezan filmes de Jean-Luc Godard, José Luis Guerin ou Ermanno Olmi, como así se fixo, é un reduto da esperanza.

Vivimos en Galicia un efervescente momento no noso cinema (sobre todo pola permanente escaseza de recursos), e non só dende a produción, senón tamén dende moitos aspectos que se moven ao seu arredor e que son necesarios para xerar o hábitat preciso para seguir medrando. A unha chea de novos directores ben cargadiños de talento como Óliver Laxe, Lois Patiño, Ángel Santos, Xurxo Chirro, Anxos Fazáns, Diana Toucedo... (e perdón por aqueles dos que me esquezo) súmanselle iniciativas xa imprescindíbeis como todo o que hai detrás do proxecto Numax en Compostela ou este Festival de Novos Cinemas que vén completar a oferta doutros festivais e encontros con máis tradición, pero o bo de todo isto é entender como cada iniciativa acada un espazo propio dentro desta cadea de afouteza que xorde arredor do cinema.

Agora toca encher as salas, facer que o festival forme parte de todos nós e nós del, e sentir que o cine pode ser a mellor ferramenta para tentar comprendermos, un chisco, como somos.

Publicado no Diario de Pontevedra e El Progreso de Lugo 28/06/2017

Fotografía. Javier Cervera-Mercadillo

Giacometti, brando e eterno

Unha exposición na Tate Modern de Londres descubre o interese dun nome clave na escultura do século XX polos materiais aparentemente máis fráxiles. Unha brandura que grazas a súa xenialidade convértese en eterna a través da súa achega sobre a figura humana.

Poucas obras fixeron dende a escultura unha reflexión tan fascinante coma perturbadora, o que alimentou o interese do público por unha obra na que se aprecia ese gume da xenialidade capaz de construír un universo singular que hoxe en día arrasa nas subastas de arte. Ese universo é o que protagoniza a maior retrospectiva da obra de Alberto Giacometti en vinte anos, enchendo varias salas da Tate Modern con máis de 250 obras, moitas delas inéditas, e nas que toman un destacado protagonismo escaiolas, cadernos e debuxos, isto é, obras nas que a súa condición de febleza, que xorde deses materiais e soportes, e que claramente contrastan coa importante obra en bronce do escultor suízo, dándolle a esta mostra un carácter de descuberta, de análise dunha parte do seu traballo, non de todo analizado, que é o que está detrás da proposta da dirección da institución británica.

É paradóxico como Londres se achega nesta mostra ao ser humano, como no medio do fanatismo e o medo que se vive na cidade estas semanas xorde un espazo como este para entender, non só as posibilidades de creación do ser humano, senón a marabilla que é integrar na arte diferentes sensibilidades procedentes de culturas ben diferentes. Nas pezas de Giacometti o home móvese dentro dese existencialismo necesario tras a deriva moral que xorde da Segunda Guerra Mundial, do nazismo, da dor e da perda, e todo iso plásmase nas súas figuras que teñen moito de inspiración nas culturas primitivas, daquela arte exipcia que engaiolou a un mozo de vinte anos que paseaba polo Louvre coa boca aberta. A aquel París chegou Alberto Giacometti a integrarse naquela paixase irrepetíbel dos anos vinte, adentrándose no surrealismo cunhas esculturas con movemento, pero tamén a coñecer o amor, o amor da súa muller Annette, que tantas veces lle serviu de modelo nun taller, que, como o de todos estes creadores, converteuse nun recinto mítico.

Dese estudio xorden moitas das pezas que se amosan nesta exposición nas que, fronte aos seus bronces, moito máis coñecidos, reclaman un lugar na historia pezas en escaiola e xeso, que amosan un paso máis nesa sensación liviá de toda a súa traxectoria, unha fraxilidade que deixa a figura humana no esencial, no que se recoñece a pegada do escultor, dese artista que con cada peza se medía ao propio ser humano e a súa realidade, a un tempo de angustia e desacougo, con Sartre invadindo París e a filosofía coas súas ideas fundamentais no século XX, as mesmas que semellan prenderse da materia que Giacometti amoreaba sobre os finos arames nas que esa materia semella levedar.

Pero xunto a esa profundidade da materia, asoma outra percepción no traballo de Alberto Giacometti que o achega máis as rúas, á vida cotiá e á propia condición humana chea de incertezas. Alberto Giacometti coñeceu nese París da bohemia a unha prostituta, Caroline, da que deseguida queda engaiolado converténdoa en amante e modelo ata o final dos seus días. Esa historia é recollida nun pequeno gran libro, publicado o pasado ano, de Franck Maubert, ‘La última modelo’ editado por Acantilado, nel se relata no só como foi a súa historia, senón a loita do artista no estudo por achegarse a reflectir o ser humano, como esa modelo pasaba horas e horas mirando cara un artista que se amosaba incapaz de reflectila, de acadar o que el consideraba debía protagonizar o seu retrato. Un deses retratos colga das paredes desta exposición, é a presenza daquela muller que reviviu ao artista e ao home, que se entregou a el e cuxa memoria mantivo no seu interior ata o fin dos seus días, como se recolle nese libro.

Aquel home que semellaba dormir todos os días co traxe que levaba posto, tamén se movía polo mundo co pó pegado a súa chaqueta dese xeso que no estudio conformou parte da súa obra máis vencellada á vida do que podamos pensar. Na mostra tamén atopamos un can en bronce que seduciu mesmo a Marlene Dietrich que tentou ter unha aventura con Giacometti, el rexeitouna porque estaba con Caroline, a muller de longo pescozo e as mans cruzadas sobre as pernas, cuxo retrato forma parte tamén desta mostra, como as súas impoñentes mulleres de Venecia nas que o material semella que vai esmorecer pero en cambio, o milagre da arte, volve a dotar a esas figuras dunha eternidade engaiolante. Vaian a Londres, móvanse entre as esculturas de Giacometti e lean o libro de Maubert, a súa condición humana verase fortalecida.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 18/06/2017

Negar como afirmación

Qué difícil es empezar a escribir de Sabina cuando escribir de Sabina es escribir de uno mismo. De años pegados a sus discos, de bandas sonoras que durante décadas se han ido sedimentando entre las arrugas con que la piel marca las horas, de idas y venidas a conciertos que fueron o que quisieron ser, de lecturas cómplices, de desvelos y de sobresaltos, de amigos comunes, de geografías de mujer y de delirium tremens. Cada uno de sus trabajos es como un anillo en el interior de un árbol, la muesca de una época, el sonido de un viaje, el ruido de una caricia, el acuse de recibo de la vida, las mudanzas de un interior sin muebles que transportar, el bálsamo ante la intemperie, en definitiva, el aderezo ideal para el mejunje de la vida, tan bonita y tan perra.

Todo eso y más, mucho más, es lo que se recupera al leer la monumental biografía firmada por Julio Valdeón, ‘Sabina. Sol y sombra’ (Editorial Efe Eme), en la que sucede algo semejante a lo que nos pasa con las canciones de Sabina, que uno se busca y se explica a sí mismo a través del minucioso recorrido que el autor realiza por canciones, amigos, enemigos, giras, poemas, amores, ciudades..., en definitiva, todo el ecosistema del planeta Sabina. Y es que Joaquín Sabina tiene mucho de eso, de gigante planeta con satélites orbitando a su alrededor, entre ellos irreductibles como los Pancho Varona o Antonio García de Diego, y otros que entran y salen, estrellas fugaces que desprenden un brillo cegador, pero que luego caen en el olvido. No esperen una hagiografía del cantante, Julio Valdeón si algo consigue, además de emplear un lúcido estilo narrativo con momentos de gran literatura, es no dejarse llevar por el carisma del cantante, eludiendo el panegírico, dudando de algunos discos y de muchas canciones, de numerosas compañías y, en definitiva, poniendo las sombras en su sitio, que es justo al lado del sol.

Pocas veces se puede calibrar de manera tan precisa al autor de ‘Princesa’ como a través de estas 500 páginas y 19 capítulos, retruécano que nos lleva al ocho mil sabiniano, al Everest en pleno Tirso de Molina en que se convirtió aquel ‘19 días y 500 noches’. Allí arriba Sabina, con el oxígeno justo, miró hacia atrás, a Úbeda, a Londres, a la Mandrágora, se reflejó en los ojos de un Krahe ante el que todavía se pregunta tras escribir cada canción ¿si le gustará a Krahe?, a los primeros discos, al amor por la palabra que poco a poco ha ido inundando sus músicas en ese complejo equilibrio en el que se ha venido moviendo quien siempre quiso ser escritor de una novela que nadie leería y ahora se ve metido a cantante de unas canciones que todos quieren hacer suyas. Pero también miró hacia delante, hacia este ahora en el que se presenta con un nuevo puñado de canciones en el que se niega todo para afirmarse como llevaba tiempo sin hacerlo. Un trabajo luminoso que espanta los nubarrones que comenzaron a cercar la cúspide tras el marichalazo y el peso de aquello que puede semejar insuperable. Una travesía por el desierto en la que Sabina, con cada vez más agua, lijó la voz, se confirmó poeta y necesitó de una logia de escritores, de veranos en Rota, de que le esperáramos «allá donde se escriben las canciones», como le regaló su Luis García Montero en una canción inmensa, ‘Nube negra’, perteneciente a un disco no bien querido por el respetable, pero que esta biografía respalda de una manera reconfortante para quien se acurrucó en él demasiadas veces. Un  ‘Alivio de luto’ que poco a poco se ha ido haciendo arco iris en sucesivos trabajos llenos de palabras cada vez más hermosas, más líricas, cada vez más Benjamín y menos Joaquín, al que solo le faltaba un pellizco en forma de guitarra, una descarga eléctrica suspirando por agitar a un Dorian Grey.

Y eso llegó Leiva y mandó parar. Sabina descubrió que los relojes ya no necesitaban dar las diez para casi todo y demostró a esta ‘Mater España’ de «fibra óptica y ladillas» que Sabina cuando niega es para vestirse de purísima y oro, para ceñir los alamares ante quienes le citan constantemente con sus pitones astillados por el rencor y la cicatería necesaria para dudarle el trono de la canción de este país. Hablamos de letras y músicas inmarchitables que transitan por estilos de lo más dispares, de aquí y de allá, de una América Latina que, como sucede con la sangre tomasista, corre por sus venas para transustanciarla en rimas y sones que no han hecho más que engrandecer una colosal obra que se planta hoy en Madrid, donde todo empieza y todo acaba, para abrir gira en serio. Dos tardes allí donde regresa siempre el fugitivo, o mejor dicho, donde, entre caballos de cartón, libros míticos, bombines, gatos y tequilas se agiganta Joaquín Sabina. Lo hará con todo el papel vendido, pero volverá a medirse con Madrid el 18 de julio en plena gira estival. Madrid, con su 18 de julio, con su 14 de abril, con nosotros. Allí le veremos.

Publicado en Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 21/06/2017

Fotografía. Joaquín Sabina en su concierto de Madrid. (J. Martín)

Aprender a levarte dentro

O poemario de Miriam Ferradáns sae do prelo de Espiral Maior para enchernos de silencio, para calibrarnos fronte a dor e a ausencia, para respirar o fume no que se converte a memoria, en definitiva, para enfrontarnos a unha poesía tinxida dun corazón en alerta.

CRISTAIS CRAVADOS nos pés. Un rastro de dor convertido en poemario. Un desfiladeiro de sentimentos trazados dende un silencio que todo o invade. Nese desfiladeiro, nese silencio, emerxe a palabra para darlle forma ao desacougo, para clarexar a memoria cando se volve amarela e tentar así facela pureza, convertela en consolo.

A casa como un lugar escuro é a primeira advertencia que nos fai Miriam Ferradáns na primeira liña do primeiro poema do poemario ‘Nomes de fume’, que acadou o XXIX Premio Nacional de Poesía Xosé María Pérez Parallé e que prologa, como unha lumieira, Dores Tembrás. Mulleres pertencentes a unha poesía galega que ventea como hai moito tempo non viamos. Nomes de xente nova, homes, pero tamén moitas mulleres que non dubidan en mirar en fite a súa contorna, en expresar a súa íntima experiencia, incapaz de conterse no seu interior, para inzar no papel. Poetas, editoriais e moitas outras iniciativas arredor da poesía, estanlle dando un pulo a esta escrita que nos fai sentir moi ben, porque hai poucas manifestacións artísticas tan necesarias para o ser humano, ao tempo que tan precisas, nesa loita permanente que consiste en transcribir todo ese territorio espiñoso dos sentimentos no que se vai volvendo a vida.

Miriam Ferradáns dános toda unha lección de como moverse por esas roseiras, de suave recendo, pero cheas de espiñas. Aromas e feridas despréndense destas páxinas nas que sempre se mantén un corazón alerta. A ferida na pel, a dor na alma, e o silencio, por un lado e por outro. Un silencio invasivo, unha angustia inevitábel. A congoxa que xorde desa casa convertida nun «inventario de perdas», como ben atina a calificar a prologuista do libro. A perda trala morte convértese en fume, o rastro que se esvae entre as nosas mans, ante os nosos propios ollos, o símbolo dunha fugacidade que amosa a nosa febleza fronte a vida, o noso desamparo ante a derrota e e esa ausencia que chega para ser cinza, dor e fume. Tres estadios dende os que definirnos a nós mesmos, dende os que poñernos a proba, e para iso Miriam Ferradáns emprega unha linguaxe tan certeira como dolorosa. O gume polo que estarricar a dor, o gume dende o que acariñar a nosa pel, sempre a rentes da ferida. Unha linguaxe sintética, sen adobíos nin distraccións, convertidas en ventos que desfarían o fume, cando este esvae vagariño, sen présa, marcando o seu propio ritmo, ese mesmo que calibra a nosa descuberta, que nos envolve a través dunha linguaxe que nos abruma pola súa eficacia, pola súa capacidade para conter, para contermos.

Dúas cuestións no remate da análise, o tacto e máis a tribo. O tacto co que comezamos este texto, o corpo como contacto coa realidade, a pel como sintaxe que relaciona todo aquilo que existe, todo aquilo que nun mesmo plano atinxe a unha mesma situación, neste caso a da perda. E o tacto como prohibición, xa que a través del agroma a memoria, a capacidade de manter en pé o que xa é derrota, o contacto coa posibilidade de ferir. Os versos van arrolándose entre si, o murmurio inscríbese nese silencio que xa é mármore, frío e enfermizo, unha superficie de diagnose. A autopsia de nós mesmos, e alí ao noso arredor, a tribo, o conxunto fronte ao eu, a ollada que rodea á casa. «Na casa as portas non se poden fechar/ por iso vivimos de costas», escribe a poeta establecendo unha fronteira de traxes negros, de loitos fincados na terra como única posibilidade, como única reacción.

Soamente queda un oco para a esperanza, un ar calmo que nos chega da man da beleza. «Como podemos sobrevivir sen a beleza?». É o berro que racha todo ese indómito silencio, a fenda no mármore, o lugar no que o fume pode ter sentido, como memoria, pero tamén como permanencia, como loita fronte ao esquecemento. Aprender a levarte dentro. A primeira lección.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 11/06/2017

O aloumiño da literatura

Rue Saint-Antoine nº 170

Literatura. Poucas veces a literatura amosou dun xeito tan decidido e en tan poucas horas, ese papel de fío arame polo que conducirmos pola vida. A homenaxe a Miguel Suárez Abel e a designación de Mª Victoria Moreno como protagonista na celebración do Día das Letras Galegas 2018, sitúaos xuntos, de novo, coa literatura como acougo.

Miguel Suárez Abel adícalle un aloumiño a Mª Victoria Moreno
en 2004 (Manuel Fernández-Valdés)

Quixo a literatura brincar co destino. Moverse nel para que nos deramos conta da súa inmensidade. Inmensidade como xeradora de afectos, de beizóns cara o ser humano que se deixa acubillar baixo as súas alas, pero inmensidade tamén como acougo, como espazo dende o que calibrar, dende a palabra, o que uns e outros fan e fixeron.

Se o pasado mércores asistimos á homenaxe adicada polo Ateneo de Pontevedra a Miguel Suárez Abel polo seu recente pasamento; o sábado, a Real Academia Galega decidía adicarlle a María Victoria Moreno o Días das Letras Galegas en 2018. Xúntanse así dous seres marabillosos e inesquecíbeis para Pontevedra, e fano coa literatura como punto de equilibrio entre a mágoa e a coraxe dos que senten que os dous eran demasiado novos para deixarnos orfos das súas bondades, e a ledicia de ver como ambos xa son semente. Ese inzo que agroma do recoñecemento da colectividade, dunha sociedade na que ambos botaron unha chea de palabras na terra para que, como paxariños, foramos todos bicando eses grans que tan ben nos fan. Os grans da literatura, pero tamén os do compromiso co ser humano, coa lingua e a merecente aposta pola mocidade. Eles que foron sementadores tamén coincidiron niso, en endereitar a esas plantiñas novas coas que tantas veces se atoparon nos seus centros de traballo. Dende a orientación escolar e a psicoloxía dun; ou dende a pura ensinanza, da outra, quizais os seus mellores libros foron os que escribiron en cada un de tantos rapaces aos que lles adicaron o seu tempo e sabedoría. Todos eses libros non os poderemos ler, nin se puideron ler na homenaxe a Miguel Suárez Abel, tampouco se poderán ler ao longo do ano que vén, e que xirará arredor da figura de María Victoria Moreno. Porén, esas liñas serán nas que se escriba parte do noso futuro, xa que son liñas de vida escritas alí onde tiñan unha función imprescindíbel de cara a un futuro no que ambos confiaban e que escribían ao tempo que desenvolvían a súa traxectoria literaria, pero todas, unhas e outras, dentro dun mesmo compromiso.

Dese xeito construiron pontes entre eles e os seus lectores, tamén cos seus colegas e coa veciñanza. Dous escritores que empregaron a literatura para comunicar pero tamén para comunicarnos entre todos. Cada libro foi unha mensaxe, unha botella botada ao océano, a esa inmensidade da literatura cos fixo cómplices entre eles, tanto que ao final foron aloumiño entre ambos. A man que Miguel Suárez Abel lle pasou pola meixela a María Victoria Moreno cando esta presentou no ano 2004 o seu ‘Diario da luz e a sombra’ é o que mellor os pode reflectir a ambos subidos a ese arame que penduraba, por un lado da literatura e, polo outro, da vida. O equilibro entre a luz e a sombra, a dor e a esperanza. María Victoria recollía nese volume os momentos vividos baixo a enfermidade e Miguel Suárez Abel, axeno ao futuro, facía dese aloumiño o relato dunha amizade, dunha complicidade chea de azos que agora desfila ante nós en tempos estraños, nos que a tristura e a felicidade puxéronse nunha báscula para que a suxeitemos coas nosas febles mans.

É este un cóctel no que a literatura se move moi ben. Referímonos á literatura como explicación da vida e, polo tanto, como territorio no que manexar ambas compoñentes dun xeito como poucas disciplinas artísticas son quen de acadar. Amais, un e outro nunca evitaron mergullarse nese debate, facendo dos seus libros un compás co que tentar movernos naquilo que acontece ao noso arredor, tarefa nunca sinxela pero eles dous abrollaron novos camiños polos que movermos hoxe. Botarse aos seus libros e descubrir as incertezas da vida, rir e chorar, agarrarse o peito como conseguiu Fina Casalderrey e Xaime Toxo escenificando nesa homenaxe un fragmento dunha obra inédita de Miguel Suárez Abel chamada ‘Si, Carmen’; pero tamén supón dar un paso cara adiante como cando María Victoria Moreno turrou porque a literatura xuvenil ocupase o lugar que ben merece na literatura, ombreiro con ombreiro, con esa literatura que algúns entenden case como única, que é a adicada a adultos. María Victoría Moreno borrou esas fronteiras, e moveuse pola literatura sen medo e coas fortes ás das súas mulleres impoñendo os seus voos nas narracións. Collan outra vez esa ‘Anagnórise’ entre as mans e atoparán un novo mundo en construcción na nosa escrita, un derrubar fronteiras coa muller como forza motriz. Por fin!

Os dous viñeron a dar a Pontevedra o que abofé entenderon, como entendemos todos, que foi unha beizón para eles e para a cidade a que tanto se ligaron nunha simbiose xa eterna. Aquí tamén se atoparon coa ‘pupa cabrona’, como lle contou María Victoria Moreno a María Varela nunha entrevista nestas páxinas. Pero alí, nesa lameira, tamén tiraron da literatura para suxeitarse á vida, e tamén suxeitarnos a nós. Miguel Suárez Abel empregou a enfermidade como argumento de moitos dos seus artigos, unha das súas grandes facianas literarias, como suliñou de xeito atinado Víctor Freixanes nese acto; e María Victoria Moreno, amais dese libro xa citado, non deixou que o cancro apagase as moitas luces que aínda tiña por acender.

As ilusións por riba das rendicións. Ambos foron exemplo de amor e compromiso co ser humano, facéndoo a través da escrita, desa literatura que tomou forma de aloumiño xuntándoos naquel día no Café Moderno no que triunfou a vida.

Publicado no Diario de Pontevedra 19/06/2017

Fotografía. Manuel Fernández -Valdés.

Flor Lamazares

Lamazares no seu estudio (Miguel Vidal)

O talento precisa do talento. Así é como se pode entender nun primeiro chanzo a feliz conxunción do pintor Antón Lamazares co poeta Uxío Novoneyra nunha exposición aberta recentemente na Cidade da Cultura.  Alí, ergueita sobre Compostela, capital de Galicia, berce de mitos coroado de ceos neboentos nas orelas do Sar, afundímonos na cerna de Galicia a través de palabra e pincelada, de pincelada e palabra, porque se con algo xoga esta exposición é coa disolución de fronteiras entre ambas canles de expresión, entre dúas correntes de emoción que dous dos nosos máis senlleiros creadores empregan para interpretar e traducir o noso mundo a través do seu.

É máis, a mostra, que se publicita como un diálogo entre pintura e poesía, tras enfrontarnos ás pezas que a conforman, pódese xa balizar doutro xeito; é o segundo chanzo, o diálogo entre creación e terra. Poesía e pintura estableceron tan estreitos lazos que xa son unha mesma cousa, se é que non o eran xa antes, pero nesa sala, a través da tradución delfínica do pintor e a súa incorporación entre os vernices desas obras especulares, que tamén introducen ao espectador na propia obra, decatámonos de que o que temos fronte a nós é un canto á terra, a materialización física e conceptual do que dous homes, un do Courel, outro do Deza, senten por unha terra, nai e señora, da que dependeron sempre, cos pés nela, ou lonxe do seu amor. «Galicia irmandiña/Galicia viva aínda/recóllote da terra, estás moi fonda/recóllote do pobo, estás nil toda/recóllote da Historia, estás borrosa/sabemos que ti podes ser outra cousa/sabemos que o home pode ser outra cousa», escribe o poeta e pinta o pintor. Galicia como sustento do cadro, como folio do poema, pero tamén como brillo de remate, como latexo no cume da escrita, e todo iso cun sentido de trascendencia que xorde da dialéctica artística de ambos creadores, dun ascetismo cos xunta nunha mesma dirección, un alento casi franciscano de humildade e aveciñamento con árbores, ríos, flores e ceos que, abofé, son os renglóns sobre os que un escribe, e os bosquexos sobre o que outro pinta.

Atopámonos así un fermoso xesto paradoxal de sinxeleza creativa dentro dunha arquitectura ciclópea, a montaña erixida noutra montaña. Un contedor xigante no que todas estas obras semellan estar levedando axenas ao balbordo arquitectónico que as rodea. Chegamos á sala de exposicións tras subir por unhas longas escaleiras, unha nova ascensión que nos inza nas nubes. O Pico Sacro ao fondo, e os infindos verdes brincando arredor do Gaiás, o poema xa está feito. Novoneyra ponlle palabras e Lamazares converte en xeira simbólica a fazaña daquel dicidor de versos coa terra como inspiración e alento. ‘Do Courel a Compostela’ foi un daqueles poemarios libertarios de home e natureza, berros escindidos da humanidade que se pousaban no eu como un aloumiño. «Irei un día do Courel a Compostela por terras libradas?». Chegaches, poeta, chegaches! Pero non o fixeches só, ao teu carón, outro camiñante de vagariño.

A luz fría dun estudo de pintura converteuse en fuxida para o creador, para unhas cores que se foron xerando en longas horas de traballo con Galicia ao fondo. Tan lonxe pero sempre tan preto. Baixo esa lumieira madrileña Lamazares ule a domus de Lalín, escoita baixar repenicando as augas do Deza mentres saltan as troitas, as maceiras están cheas e, na lembranza, o pai convertido en alfabeto. Letras que son conceptos: Nai, amor, fertilidade, esperanza, paxaro, sabedoría, viño, sorriso, guerra, luz. Nesa cela conventual o pintor move os seus cadros, acariña as superficies, despóxaos de todo o que sobra, que é tanto como o que sobra na sociedade, que é case todo, menos o sentimento. E iso é o que pinta Antón Lamazares, sentimentos, como antes os escribira Uxío Novoneyra dende os poemas ou os seus caligramas.

Sentimentos dunha terra feita para ser cantada dende a poesía ou dende a pintura; en definitiva, dende un mesmo chanzo, o derradeiro ao que durante uns meses se van subir dous homes, ombreiro con ombreiro, para dende alí arriba ollar unha terra aberta co único límite dun horizonte que trascende ao xeográfico para ser tamén horizonte na intimidade, alí onde o eu creador debe bater con si mesmo na procura da súa natureza. Natureza como a que abrolla afouta nesta ‘Flor Novoneyra’, título da exposición de Antón Lamazares que tan ben acertaron a propoñer como un enxerto entre ambos a comisaria, María Díaz, e a viúva e o fillo do poeta, Elba Rei e Uxío Novoneira. Beizóns a cada un deles por agromar unha esperanza que só dende o latexo da arte aínda ten alicerce: «Con calqueras letras faise unha palabra/mais a verba a verba/leva todo un pobo leva todo o tempo/O mazairo roxo deu frores en agosto/entre mazás feitas frores novas/entre GALICIAS unha nena/entre onte/entre hoxe e sempre/e hai máis sinales/hai días así con nebras máis limpas e ledas que o azul/ i é que nacen nenos/INDA NACEN NENOS».

Publicado no Diario de Pontevedra e El Progreso de Lugo 14/06/2017.

Fotografía. Miguel Vidal

Un día y dos portadas para la democracia

Rue Saint-Antoine nº 170

Memoria. El 15 de junio de 1977 España se reencontraba con las urnas. Por primera vez en 40 años los ciudadanos podían elegir libremente a sus representantes en las nuevas Cortes constituyentes. Pontevedra participó de esa recuperación de la libertad con una masiva asistencia a votar y Diario de Pontevedra con dos portadas para la historia

Desde febrero de 1936 el pueblo español no había vuelto a ser llamado a unas elecciones libres. La muerte del dictador en abrió el proceso de la Transición que vivió uno de sus capítulos fundamentales hace ahora cuarenta años. Aquel 15 de junio de 1977 y con un país alfombrado de octavillas políticas, con las paredes de los bajos de sus edificios atestadas de propaganda electoral y con los periódicos hasta arriba de listas con los candidatos de las diferentes propuestas políticas, los ciudadanos recuperaron uno de sus valores máximos en comunidad, como es el derecho al voto, a elegir libremente a sus representantes en las Cámaras, Congreso y Senado que, en este caso, tendrían una función muy concreta, como era la de legislar una nueva Constitución que sepultase definitivamente el sistema franquista, lo que desembocaría en nuestra actual Constitución, aprobada en 1978.

«El pueblo ha recobrado su sonrisa» es el editorial que Pedro Antonio Rivas Fontenla, director de Diario de Pontevedra, publicó el 16 de junio: «...el pueblo, de quien emana todo poder, ha concurrido a ejercer su sagrado derecho a decidir los que han de gobernarte y legislar, un derecho que, hasta ese día, se les había administrado con cuentagotas». Un mismo día pero dos periódicos, esto es fueron dos las ediciones que dieron cuenta de la importancia de aquella fecha, una segunda edición que, quien esto escribe, solo había encontrado en este medio tras el magnicidio de John F. Kennedy. Así es como nos encontramos con dos portadas de Diario de Pontevedra para aquel 16 de junio, la primera hace hincapié en que España entra en la democracia, ya que pese a la muerte de Franco en noviembre de 1975, fue ese día el que marca el total restablecimiento de las libertades del individuo. En ella aparecen los últimos datos del escrutinio de los que se tiene conocimiento y que son de las cuatro menos diez minutos de la madrugada. La segunda de las portadas certifica ya la mayoría de la Unión de Centro Democrático, el segundo lugar del sorprendente Partido Socialista Obrero Español, y el tercer puesto de Alianza Popular. La portada establece la hora de la que son esos datos, las doce y media de la mañana, por lo tanto se realizó una segunda edición, en la que gran parte del periódico es idéntico al primero, pero con varias páginas en las que se ofrecen numerosos datos sobre lo que ha sucedido en diferentes provincias de España. Se vuelve a repetir esa misma editorial en la que nos encontramos reflexiones como ésta sobre el comportamiento del pueblo español a la hora de enfrentarse de nuevo con las urnas: «Y lo ha hecho con serenidad, con una educación cívica y política que habrá avergonzado a todos cuantos- para manejarlo a su antojo, para aprovecharse de él; para expoliarlo y convertirlo en una finca particular-, han sostenido durante décadas que el nuestro era un pueblo ingobernable que confundía libertad con libertinaje».

No tuvo que ser una noche fácil aquella en la redacción del periódico, al sentimiento de encontrarse ante una velada histórica se le sumó un suceso, el aparatoso incendio en los talleres de confección de la pontevedresa Tery, ubicados en la calle Joaquín Costa, cuya fotografía se coló en esa portada histórica. Ese era el día a día de una ciudad que aquel miércoles de junio recuperaba el sentirse dueña de su destino con la posibilidad de elegir a los políticos que la representasen en el Congreso tras las siniestras décadas vividas desde la Guerra Civil.

A pesar de ese sobresalto, que se limitó a daños materiales, la jornada electoral se vivió bajó una total tranquilidad en la ciudad de Pontevedra evidenciándose así la «total serenidad y ciudadanía del pueblo». La afluencia de electores fue constante a lo largo de toda la jornada y en algunos colegios se tuvo que prolongar el cierre para facilitar el voto de quienes esperaban para hacerlo. Los mayores instantes de afluencia tuvieron lugar entre las 13 y las 18 horas. A las 22,15 se tiene el primer escrutinio de una mesa en Pontevedra, la sección cuarta del distrito segundo. Sobre ochocientos y pico electores se recogieron 708 papeletas. UCD obtuvo 269; Alianza Popular, 145, PSOE, 88; PSP, 76. Esta tendencia definió el resto de la noche en otras mesas, con la aplastante victoria de la Unión de Centro Democrático liderada por Adolfo Suárez; y variaciones entre la distancia entre la Alianza Popular de Manuel Fraga y el Partido Socialista de Felipe González con el Partido Socialista Popular de Tierno Galván en cuarta posición. Datos que fue confirmando desde la una de la madrugada el gobernador civil, Faustino Ramos Díez.

A nivel provincial UCD lograría seis escaños del Congreso y tres del Senado. El PSOE un diputado, Alianza Popular otro y Candidatura Democrática Galega, un senador. Mientras, en el global de España: UCD alcanzaría los 168 diputados, PSOE, 116; PCE, 19 y AP, 17.

Durante los siguientes días se irían registrando pequeñas variaciones en el recuento de votos de una maquinaria electoral todavía incipiente, pero lo más difícil ya se había hecho, poner una losa más sobre el franquismo, elegir a nuestros representantes y que un día tuviera dos portadas. Dos portadas para la democracia.

Publicado en Diario de Pontevedra 12/06/2017

Caruncho. A tempo completo

A primeira exposición antolóxica tralo seu pasamento amosa a un creador total, que fixo da súa obra unha loita contra o paso do tempo que tanto lle gustaba aproveitar. As súas achegas constructivistas fan da súa obra unha das máis poderosas nese terreo.

  

O QUE ÍA ser unha exposición retrospectiva o destino quixo que se convertese nunha antolóxica. A morte do pintor e xestor cultural Luis Caruncho (A Coruña, 1929-Madrid, 2016) mudou o xeito inicial de achegarse a súa obra por parte do comisario, Miguel Fernández-Cid, quen se viu fronte ao abismo que supón realizar a primeira exposición dalguén despois da súa morte. Este feito, que pode semellar anecdótico, ten unha gran importancia, xa que a partir de cómo se propoña esta mostra, as que veñan detrás poden estar viciadas pola visión que aquí se asente. O bo facer do comisario, a entrega da viúva e albacea da súa obra, Tatiana Ribic, e a habitual eficacia do Museo de Pontevedra, fan desta exposición o mellor primeiro chanzo imaxinábel no que abofé será unha escalada de achegamentos á obra dun pintor non demasiado coñecido, sobre todo no que se refire ao conxunto da súa obra. Se ben momentos puntuais da súa traxectoria si que foron ben analizados, a visión de conxunto que aquí se amosa, con moitas pezas da súa propia colección e nunca exhibidas en público, permite facer o axeitado recoñecemento desa evolución que todo artista ten pero que non demasiadas veces se pode sinalizar convincentemente.

A disposición dos espazos que compoñen a mostra déixanos abraiados nun primeiro lugar pola súa asimilación das compoñentes cubistas procedentes de Francia. A pegada recoñecible de Juan Gris, o interese polo bodegón, do que pouco a pouco as formas iranse desintegrando, aillándose do conxunto para revelarse como sinais de tempos futuros. É emocionante esta lóxica, a de atoparnos xeometrías dos anos cincoenta que trinta ou corenta anos despois asoman noutros cadros radicalmente diferentes pero que converxen nesa lóxica interior tan presente no quefacer de Luis Caruncho.

Esa dialéctica da forma parisina tamén fai do collage un elemento senlleiro que, do mesmo xeito que a xeometría, tomará protagonismo co tempo a través dunhas pezas marabillosas, repletas de elegancia no seu deseño e de estudada sinxeleza. Son as súas Composicións dos primeiros anos sesenta, cartóns que serven de superficie para a experimentación e para intuir o arrinque da súa gran achega artística á historia da arte en España, a súa faciana construtivista. Territorio que de maneira metódica e pausada foi conquistando, con algunhas cumes sobresaíntes, como unhas pezas de arte cinético infrecuentes en España e que amosan a súa teimosía e capacidade para conquistar ilusións dentro do cadro.

Se algo lle preocupaba a Luis Caruncho era "non perder o tempo", como afirmou a súa viúva no acto de presentación da exposición. A vista desta mostra está ben claro que non foi así. Non é fácil atoparse unha contundencia tan lóxica ao longo dos anos dun artista como a que aquí nos atopamos. Cada novo espazo xorde do anterior e nos anuncia o seguinte. O tempo non foi ermo para Luis Caruncho que ademais sempre tivo outra faciana que debe ser salientable neste momento como foi a de impulsor de proxectos culturais. Espazos como o Centro Cultural Conde Duque de Madrid, que o vindeiro ano lle adicará unha exposición, ou o coruñés Macuf medraron ao seu acubillo. Pero tamén foron moitos os artistas aos que Luis Caruncho ofreceu a súa amizade para darlles un empurrón as súas carreiras. Moitas daquelas exposicións por el dirixidas foron e son un referente, non só polo seu valor per se senón polos materiais que as acompañaban, como por exemplo fermosos e modernos catálogos, algúns dos cales podemos visualizar nesta mostra.

Luis Caruncho fixo da súa vida parte da súa obra, un labor a tempo completo que agora podemos percorrer a través das súas pezas. Pinturas, collages, esculturas... que pouco a pouco redimensionan a un creador que comezou pintándose a si mesmo, tamén unha Torre de Hércules, xeografía prismática que, dende a infancia, se converteu en icona para debullar un oficio que se moveu con honra entre o artesanal e o intelectual. Unha mestura que non deixou de medrar nas súas obras ata que esa Torre de Hércules se converteu no derradeiro faro que alumeou cando o tempo dixo que era o final. E a luz apagouse.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 4/06/2017

Fotografía: Javier Cervera-Mercadillo

Fuego en la red

Ha sido capaz de cambiar ese pajarito azul tan ‘riquiño’ que simboliza twitter, por un cuervo de negro abisal y afilado pico. Y lo ha hecho no sólo en la portada de su libro, ‘Arden las redes’ (Editorial Debate), sino también  a lo largo de sus páginas, como diagnóstico de aquello en que se ha convertido buena parte de lo que sucede en el horizonte interior de las redes sociales, convertidas en punto de ignición de debates furibundos, de odios insolentes, de afrentas gratuitas, de mezquindades agachadas bajo el todo vale del anonimato y la distancia física.

Juan Soto Ivars, brillante y sagaz en cada uno de sus libros, diferentes y siempre con un punto de desafío, esta vez ha hecho lo que otros colegas de letras últimamente, esto es, adentrarse en el sondeo para tantear que es lo que sucede a su alrededor en un compromiso que va más allá de lo estrictamente literario y que habla muy bien de todos estos pollos. Si Sergio del Molino transitó como un Quijote por lo que él llamó la España vacía, y Juan Tallón reunió en sus crónicas periodísticas una radiografía desde la sociología del bar, Juan Soto Ivars se ha decidido por escribir con gasolina sobre el incendio que día sí y otro también suele activarse en las redes sociales a partir de los más variados temas, que van desde lo puramente trivial, propiciado por programas televisivos de curioso pelaje o los éxitos y fracasos deportivos; hasta los temas más peliagudos y comprometidos de nuestra sociedad, en los que el fuego se convierte en auténtica destrucción. El llano en llamas sin Páramo a la vista.

Habla el autor en este texto, y hoy lo hará de viva voz en Pontevedra, en la Casa das Campás, de censura, autocensura y poscensura, de populismo, de posverdad, de linchamiento... en definitiva, situaciones que parecen comprometer esa idílica libertad conquistada a través de la capacidad de expresarse libremente y de conexión entre seres humanos de los más extraños universos. Esa libertad se ha visto amenazada desde el minuto uno, como aquel hueso lanzado al aire en el inicio de ‘2001: Una odisea del espacio’ en el que la evolución natural vivió un salto tan considerable como imprevisible. Nuestro hueso tecnológico nos permite ahora golpear, machacar, devastar y todo eso en tan sólo140 caracteres, y así es como el libro se llena de ejemplos, de situaciones concretas que analizan cómo se da este proceso, cómo los internautas alzan su hueso y clic a clic se desata el caos y la censura. Aquella dimensión vertical,  monolítica, empleada por los poderosos se vuelve horizontal y se expande por la red a una velocidad de vértigo. Es la viralidad, una enfermedad devastadora capaz de hacer agonizar al más pintado. No son pocos los que viven de esa dialéctica del insulto, del linchamiento gratuito. Son los que buscan aplicar su justicia a base de tweets  y muchedumbres iniciando cruzadas morales de 24 horas que luego se diluyen como lágrimas en la lluvia pero que dejan en el censurado la marca de la fusta que quien sabe las consecuencias que puede arrastrar. Esta democratización virtual hace que todos podamos levantar esa vara para agitar el galope y levantar así el mayor polvo posible. Todos participamos de esa forma de control que las redes han permitido como parte de su peaje. En la salud y en la enfermedad.

En permanente vigilancia, en continuo estado de alerta. A través de nuestros móviles, con nuestra tablet en la espera de un aeropuerto, con el portátil sobre las piernas mientras comemos una pizza en nuestro sofá refugio. 24 horas al día con las orejas en punta, al acecho, es como hemos convertido las redes sociales en una nueva realidad, un estadio paralelo de lo que sucede en nuestra sociedad. Equilibrar ambos universos semeja cuestión compleja y ahí todos nosotros somos responsables, nuestra pequeña llama es la que puede hacer incontrolable el incendio, si nos vemos arrastrados por los muchos lobbys que alientan a sus pirómanos en el mundo virtual. Juan Soto Ivars se ha adentrado a machetazos en esta selva y a través de casos paradigmáticos como los de Justine Sacco, Guillermo Zapata, Jorge Cremades o María Frisa evidencia la capacidad de fuego que tiene la red, convirtiendo este libro en un interesante y necesario manual para aproximarnos a lo que sucede. Cada uno extraerá sus conclusiones, evaluará aciertos y desaciertos, lapidará al muchacho o lo elevará a los altares, ya sabemos que en España el justo medio de aquellos sabios griegos no va con nosotros. Él mismo no pocas veces ha sentido ese látigo sobre la espalda y que ahora hace evidente, no como respuesta, y sí como pregunta, sabedor de lo necesarias que son las preguntas para entendernos, para explicarnos o, simplemente, para conocer las causas del incendio. 

Publicado en Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo 7/06/2017

Segredos baixo as pedras

Rue Saint-Antoine nº 170

Arqueoloxía. A publicación pola editorial Ab Origine do libro ‘Segredos ao descuberto’ escrito man a man entre Buenaventura Aparicio Casado e Antonio de la Peña Santos sitúanos ante a necesidade de coñecer máis os segredos que se gardan na cultura que rodea os petróglifos. Segredos que van máis alá das inscricións sobre as pedras.

Presentado o pasado xoves no salón de actos do Museo de Pontevedra, ‘Segredos ao descuberto’ non precisa moito máis tempo dende que se abren as súas capas para deixarse engaiolar polo que nel se agocha para poder escribir del. Si, un libro de arqueoloxía que se le á velocidade da luz e, aínda máis, no que se entende perfectamente que é o que se quere explicar e cómo. Ese mérito, que se engade ao seu valor académico, ao que non se renuncia en ningún momento, recae no xeito no que os dous autores do libro, responsables de cadanseu texto, Antonio de la Peña Santos e Buenaventura Aparicio, afrontan este relato, como nel mesmo se apunta de xeito preclaro ao modo machadiano, isto é, afastándose de dirixilo a un cientifismo estrictamente académico e baixando a carón das laxes, poñendo o texto nas mans do pobo, da xente do común que precisa deste tipo de ferramentas para coñecer, achegarse, e respectar o que é unha das nosas maiores empresas culturais, definidoras dun territorio e dunha identidade, que non sempre foi así entendida.

Falamos de dous autores, de dúas institucións neste campo do coñecemento con xa numerosos libros publicados, cinco deles en común. Unha sociedade perfecta polo que ten de lectura dos petróglifos dende unha dualidade que é estrictamente necesaria ao mergullarse neste territorio, non só na súa creación, senón na súa evolución no contacto coa sociedade ata hoxe. Arqueoloxía e antropoloxía conforman esa dobre face sobre a que se move este novo libro que ven a aportar unha nova comprensión da relación das laxes cos diferentes poboadores de Galicia e como estes conviviron con estes monumentos.

Se o texto de Antonio de la Peña é unha sorte de estado da cuestión que xorde do seu perfecto coñecemento dende hai décadas do que estas pezas supoñen. Nun principio dunha especie de loucura duns poucos que de xeito paseniño foise convertendo en respecto dende unhas institucións sempre demasiado lentas para atender as reclamacións dos profesionais do seu estudo. Pouco a pouco estes gravados foron tendo a significación que sen dúbida merecen e agora ata son un perfecto reclamo para turistas e visitantes a partir da creación de parques arqueolóxicos como o de Campo Lameiro. Esa análise sobre a súa descuberta, comprensión, análise e explotación, deixa paso á cerna do libro que é como eses petróglifos deixan na súa pel e ao seu arredor outro tipo de pegadas que nos falan de buscadores de tesouros que teimaron durante longo tempo sobre que estas pedras, ‘pedras de mouros’, agochaban as riquezas daqueles míticos poboadores de Galicia. A carón deles os canteiros, inxustificadamente acusados durante moito tempo de danar estas rochas, a proposta de Buenaventura Aparicio afástase desa crenza e se ben relata a retirada de pedras deses complexos, defende o respecto deses creadores, tamén artistas, cara as rochas nas que traballaron outros creadores anteriores a eles. Danse así moitos exemplos de complexos modificados pero nos que se respectan as inscricións, algo que non sucedía con aqueles buscadores de tesouros, que, ancorados en antigas crenzas, non dubidaban en empregar o medio que fose necesario para darse conta do seu erro que, por mágoa, remataba con danos irreparáveis no petróglifo. Así non é infrecuente atoparse con buratos nas laxes que marcan a presenza dun explosivo que deixa esa pedra mancada para o resto dos seus días.

Se de algo nos convence o libro é da necesidade de achegarse ao estudo dos petróglifos non dun xeito único, dende unha soa disciplina de traballo, senón que a conxunción de varias, como a arqueoloxía, a antropoloxía ou a etnografía, pode acadar maiores resultados, para ampliar o que poden ser os coñecementos histórico artísticos e vencellalos a como as diferentes comunidades fóronse achegando a ese patrimonio ao longo dos séculos. Temos, nos petróglifos, un tesouro incalculábel, que non é de ouro, como o que buscaban aqueles outros, senón de pedra, pero tamén de coñecemento e de valorización da nosa cultura que pode levar, tras o seu coñecemento, mantemento, coidado e posta en valor nas mans da sociedade, a convérterse en algo máis importante co ouro.

Publicacións como ‘Segredos ao descuberto’, son unha ferramenta moi necesaria para continuar facendo accesíbel ao público esa conexión co seu patrimonio arqueolóxico, pero tamén, antropolóxico, isto é, ao fin e ao cabo, unha maneira de seguir entendéndonos a nós mesmos.

Publicado no Diario de Pontevedra 5/06/2017

Fotografía. Petróglifos de Mogor (Marín). Javier Cervera-Mercadillo.

Seguen a chover flores amarelas

Poucos libros ocupan un espazo tan central na historia da literatura como ‘Cien años de soledad’ de Gabriel García Márquez. O texto cumpre medio século dende que serve de guía para moitos escritores de cara á capacidade de configurar un espazo narrativo no que a ficción e a realidade rexistran un épico debate

O 17 DE abril de 2014 falecía Gabriel García Márquez. A súa Aracataca natal, un pobo do Caribe colombiano, asistíu nos días seguintes a unha morea de xestos e emocións dos sus veciños sabedores da importancia daquel xornalista e escritor, no só pola inmortalidade da súa vila, senón pola configuración dunha nova linguaxe narrativa. Cada unha daquelas homenaxes tiña sempre unhas convidadas pousadas nas mans dos seus veciños, un símbolo literario que xurdiu, como tantas cuestións, da que é a súa gran obra, Cien años de soledad. "Poco después, cuando el carpintero le tomaba las medidas para el ataúd, vieron a través de la ventana que estaba cayendo una llovizna de minúsculas flores amarillas. Cayeron toda la noche sobre el pueblo en una tormenta silenciosa, y cubrieron los techos y atascaron las puertas, sofocaron a los animales que durmieron a la intemperie. Tantas flores cayeron del cielo, que las calles amanecieron tapizadas de una colcha compacta, y tuvieron que despejarlas con palas y rastrillos para que pudiera pasar el entierro", este fragmento escrito despois da morte de José Arcadio Buendía, fixo destas flores amarelas un símbolo da súa escrita que o propio autor adoptou como un amuleto fronte á vida: "Mientras haya flores amarillas nada malo puede ocurrirme".

Tres anos despois da morte de Gabo, e cando se van cumprir cincuenta da publicación de Cien años de soledad, esas flores amarelas aínda caen sobre Macondo. O territorio mítico que Gabriel García Márquez forxou dende unha habitación de México, país no que se instalou en 1961, e na que se pechou tras unha especie de arrebato para escribir unha historia que lle estaba rondando dende había un tempo. O libro xa estaba na súa cabeza, como recolle a espectacular e famosa fotografía de Colita de finais dos sesenta, cunha das primeiras edicións de Cien años de soledad a modo de chapeu. Ese tempo foi o que o levou a facer as súas primeiras armas xornalísticas, a ler os seus admirados Kafka ou Faulkner, ou a descubrir, abraiado, dous libros que o seu amigo Álvaro Mutis lle puxera nas mans, Pedro Páramo e El llano en llamas, ambos os dous de Juan Rulfo, mentres lle dicía: "Léase esa vaina para que aprenda cómo se escribe". Pero todo iso non sería nada sen as lembranzas da infancia, as narracións dos seus avós, un marco de lendas que modificaban a realidade ata convertela nunha ferramenta coa que experimentar ata o límite na recuperación da súa idade infantil cando, da man do seu avó, percorría os escenarios de Aracataca escoitando unha serie de feitos que a aquel rapaz lle debían parecer do máis estraños. A memoria tirou de todo aquilo para configurar un deses espazos chaves na historia da literatura como o Comala de Juan Rulfo ou o Yoknapatawpha de William Faulkner, espazos nos que imaxinación e realidade se engedellan a través dunha linguaxe burbullante chea de cores e sensacións caribeñas na que unha serie de personaxes constrúen unhas vidas pegadas a un territorio, a unha realidade xeográfica da que forman parte como unha especie autóctona que se mantén viva xeración a xeración, nutríndose da pertenza a ese hábitat e das súas relacións coa veciñanza.

No seu libro de memorias Vivir para contarla conta como recupera a palabra Macondo do nome dunha finca bananeira inscrito nun rótulo que vía cando pasaba ante ela no tren: "Esta palabra me había llamado la atención desde los primeros viajes con mi abuelo, pero sólo de adulto descubrí que me gustaba su resonancia poética". Así xorde ese Macondo que ao correr o pano nos deixa un escenario centrado no coronel Aureliano Buendía para describir a fundación, os conflitos bélicos, a explotación bananeira, o importante capítulo represivo dos traballadores en Ciénaga, en definitiva, o apoxeo e o declive dunha sociedade que García Marquez lembra a partir da recuperación da memoria e a través dunha reflexión que escribe no inicio dese libro de memorias: "La vida no es la que uno vivió, sino la que uno recuerda y cómo la recuerda para contarla". Dende aquí o escrito abre o horizonte do recordo, amplía o arco da súa inspiración para facer do relato un novo relato, unha interpretación da realidade na que non todo ten que ser cen por cento real. Así é como, en Cien años de soledad, o real discute consigo mesmo, enfróntase coa capacidade de fabulación, coa poética dunha escrita que emprega o mito ou o conto que xorde da oralidade como sal e pementa da novela. Explícao moi ben Claudio Guillén, nun texto incluído na edición conmemorativa do libro realizada pola Real Academia Española cando explica Cien años de soledad como o enguedellar e superpoñer a arte de contar un conto, coa arte de novelar. Mentres que o primeiro se instala na textualidade no pasado, a novela actualiza o vivir dende o presente, configurándose así un relato que mestura esas dúas liñas temporais fixadas nun territorio, nun Macondo que podería ser unha simbolización de calquera outro territorio, no que todo o que acontece nel queda reflectido no libro, non como noutro tipo de novelas nas que se deixan aspectos da man do lector a partir da interpretación do escrito. Cien años de soledad cóntao todo, narra sucesos, describe ambientes, presenta personaxes principais e secundarios, un abrumador detalle que se move ao longo de seis xeracións dos Buendía en que fai da linguaxe unha abraiante ferramenta onde a lingua máis clásica, procedente de España, se nutre de todo un léxico propio desa terra sudamericana abondosa en expresións cheas de vitalidade, cor e sons que lle conceden ao relato esa pegada ao local, a un territorio que quedou xa para sempre inmortalizado dende estas páxinas que converteron Macondo "en una de las comarcas más memorables de la imaginación literaria", segundo o tamén escritor colombiano William Ospina. O 5 de xuño de 1967, un galego de Corcubión, Francisco Porrúa, tirou do prelo da súa Editorial Sudamericana en Bos Aires a primeira edición de Cien años de soledad para encher o mundo de flores amarelas.

Non son poucos os autores que puxeron os seus pés sobre as pegadas deixadas por Gabriel García Márquez polos camiños de Macondo, e xa dende ben cedo; así Mario Vargas Llosa publicou en 1971 Historia de un deicidio, un estudo polo miúdo sobre a vida e obra de García Márquez, que se detén especialmente nesta configuración literaria que xermolou na obra de moitos outros autores, e non só latinoamericanos, xa que esta novela é sobre a que xira, con especial significación, todo o que se agocha tras o coñecido como Boom Latinoamericano, baseado, e moito, nesa interpretación máxica da realidade que comparte protagonismo cos relatos dos diferentes dictadores que subiron ao poder en diferentes países latinoamericanos nas décadas centrais do século XX, así como o destacado papel do medio rural fronte ao urbano, como orixe de narracións lexendarias, inseridas nun relato de múltiples voces e tempos, xerando unhas narracións cheas dunha rica diversidade, tanto plásticas como narrativas, e que modificaron moito do que foi a literatura a partir deste intre. Nomes como os de Julio Cortázar, Carlos Fuentes, Mario Vargas Llosa ou o propio Gabriel García Márquez estableceron ese novo canon literario do que o colombiano se converteu en máis que un autor, en todo un símbolo que popularizou a literatura facendo dos seus libros fenómenos de vendas, tanto alí como aquí. Por un lado do mapa, polo que tiñan de narración dunha América Latina que buscaba o seu propio relato, a explicación de si mesma e, polo outro, alén do Atlántico, pola admiración a unha literatura renovadora e que fixo que a maioría deses autores se achegasen a París ou Barcelona para traer a Europa, á vella Europa, o seu pulo de modernidade.

Publicado no suplemento cultural Táboa Redonda. Diario de Pontevedra/El Progreso de Lugo. 28/05/2017